Trận Nashville (15–16/12/1864) là trận đánh lớn cuối cùng ở mặt trận miền Tây của Nội chiến Hoa Kỳ (1861–1865). Sau thảm bại ở Franklin (30/11), trung tướng John Bell Hood vẫn liều lĩnh dẫn đạo quân Liên minh miền Nam từng lẫy lừng — Binh đoàn Tennessee — tiến đánh Nashville, trung tâm hậu cần và sản xuất của miền Bắc. Ông đụng độ một lực lượng Liên bang khoảng 55.000 quân do thiếu tướng George H. Thomas chỉ huy ở phía nam thành phố. Sau hai ngày giao tranh dữ dội, trận tuyến phe miền Nam sụp đổ. Ở Nashville, Binh đoàn Tennessee coi như bị vô hiệu hóa, khép lại cuộc chiến ở miền Tây.
“Cánh đồng chết” ở Franklin
Sáng 1/12/1864, mặt trời nhợt nhạt gắng gượng nhô lên bầu trời giá buốt, soi xuống lớp xác đẫm máu trải dài trên những cánh đồng ngoài thị trấn Franklin, Tennessee. Vài giờ trước đó, nơi đây còn vang dội kèn lệnh, trống trận, tiếng súng nổ, pháo rền, bước chân dồn dập của hàng ngàn binh sĩ và tiếng la hét đớn đau của người hấp hối. Khi màn sương sáng tan dần, một sự im lặng rợn người phủ xuống Franklin, chỉ bị xé bởi tiếng nước sông Harpeth xa xa và tiếng chim gọi bầy. Những tốp lính miền Nam mệt nhoài lặng lẽ mang cuốc xẻng ra đồng chôn cất bạn bè, đồng đội — những người vừa ngã xuống đêm qua.
Trận Franklin là đỉnh điểm của cuộc hành binh mười ngày của phe miền Nam ở Tennessee. Trung tướng John Bell Hood đưa 39.000 quân vượt sông Tennessee, ôm giấc mộng giải phóng Nashville khỏi tay Liên bang rồi tiến lên Kentucky, cắm lá cờ Liên minh trên bờ sông Ohio. Cản đường họ là hai đạo quân Liên bang, mỗi đạo 30.000 người — một do thiếu tướng George H. Thomas giữ Nashville, đạo kia do thiếu tướng John M. Schofield trấn Pulaski, cách đó 120 km. Hood kỳ vọng sẽ lần lượt tiêu diệt từng đạo quân trước khi họ kịp hợp binh. Ông chọn đánh Schofield trước — sau khi vuột bẫy ở Columbia rồi Spring Hill, Hood cuối cùng dồn được Schofield tại Franklin. Dù thấy quân đối phương đắp lũy kiên cố, Hood vẫn lệnh tổng xung phong, cho binh sĩ vượt hơn 3,2 km trảng trống gần như không có pháo yểm trợ. Kết cục thảm khốc: phe miền Nam mất 6.200 người chết và bị thương, trong đó có 55 sĩ quan trung đoàn và 12 tướng. Đây là một trong những thất bại nặng nề nhất của miền Nam trong toàn cuộc chiến.
Giữ vững phòng tuyến với tổn thất khoảng 2.300 người, Schofield bí mật rút đi trong đêm. Ngày 1/12, khi lính miền Nam bận chôn xác, quân của Schofield tiến vào Nashville và hợp lực với Thomas, nâng tổng quân số Liên bang trong thành phố lên chừng 55.000. Nashville đã nằm trong tay Liên bang từ tháng 2/1862; suốt hai năm rưỡi, phía Bắc không ngừng củng cố phòng thủ: một tuyến công sự dài hơn 11 km ôm nửa vòng phía nam và tây thành phố, trong khi sông Cumberland hùng mạnh làm tường thiên nhiên ở phía bắc và đông. Với tương quan như vậy, đem một đạo quân kiệt quệ đánh Nashville quả là cầm chắc cái chết. Nhưng vị tướng râu vàng, một chân giả của phe miền Nam cảm thấy không còn lựa chọn: nếu rút khỏi Tennessee lúc này, đạo quân rệu rã của ông sẽ tan rã vì đào ngũ. Hood vẫn tiến, tới ngoại vi Nashville ngày 2/12. Ông không hề định vây hãm mà muốn khiêu khích đối phương rời công sự ra đánh mình: đóng trại phía nam Nashville và đào hào, dựng một tuyến phòng ngự dài hơn 6,4 km. Lính miền Nam co cụm, chờ đợi trận quyết định số phận chiến tranh ở miền Tây.
“Ông Bước Chậm” George H. Thomas
George H. Thomas, một người Virginia cao lớn lực lưỡng, đã chọn trung thành với Liên bang khi bang quê nhà ly khai. Ông sớm tạo danh tiếng là một trong những vị tướng trận địa vững vàng nhất của quân đội miền Bắc; ở Chickamauga, khả năng “giữ tuyến” xuất thần đem cho ông biệt danh “Hòn đá Chickamauga”. Dẫu vậy, ông cũng nổi tiếng với biệt danh ít oai hơn: “Old Slow Trot” — “Ông Bước Chậm” — từ thời dạy ở West Point khi ông luôn nhắc học viên đừng thúc những con ngựa già quá mức. Những ngày đầu tháng 12 buốt giá này, Thomas lại sống đúng với cái biệt danh sau. Nắm quyền tổng chỉ huy tại Nashville, ông liên tục bị Washington hối thúc xuất quân nghênh địch. Thomas lần lữa, viện đủ lý do: bão băng, nhiệt độ dưới 0°C, kỵ binh chưa đủ… Những lý do ấy không làm thượng cấp — trong đó có tổng tư lệnh Ulysses S. Grant — nguôi bực. Grant liên tiếp điện giục, sợ bỏ lỡ cơ hội tiêu diệt Hood.
Thực ra, Hood đâu có đi đâu. Ông đã hoàn tất tuyến công sự, bên trái bố trí năm đồn lũy (redoubt), mỗi đồn có bốn khẩu pháo và khoảng 150 quân. Việc còn lại là khiến Thomas rời nơi phòng thủ chắc chắn để mở cuộc tấn công đẫm máu. Để nhử đối phương, Hood phái kỵ binh của thiếu tướng Nathan Bedford Forrest đi cướp phá đường sắt tới Murfreesboro; Thomas không dính bẫy, và cuộc tập kích chỉ xé được vài dặm đường ray. Ngày 8/12, bão băng dữ dội ập đến, kéo theo nhiều ngày giá rét. Một số lính miền Nam, vốn đã suy kiệt sau Franklin, gục ngã vì thời tiết; số khác run rẩy trong chiến hào, chờ đợi đòn đánh của Liên bang. Tối 14/12, Thomas triệu tập các tư lệnh quân đoàn, giao kế hoạch tấn công sáng hôm sau: nghi binh đánh vào cánh phải đối phương, trong khi mũi chủ công sẽ giáng vào cánh trái — đòn “mồi nhử” rồi “cú đấm” hy vọng bẻ gãy phòng tuyến miền Nam, chấm dứt hiểm họa với Nashville.
BÀI LIÊN QUAN:
Ngày thứ nhất: 15/12
8 giờ sáng, sương mù vừa tan, Thomas khởi động pha đầu tiên: đánh vào cánh phải miền Nam. Hai lữ đoàn của thiếu tướng James B. Steedman xuất phát theo đường Murfreesboro Pike — một lữ đoàn phần lớn là binh sĩ Mỹ gốc Phi, lữ đoàn kia chủ yếu là lính da trắng mà đại tá của họ mô tả là “tân binh, thương binh bình phục và những kẻ trốn lính vì tiền thưởng” (trích Sword, tr. 325). Khi áp sát tuyến đường sắt Nashville & Chattanooga, họ hứng hỏa lực từ hàng quân miền Nam và một trận địa pháo bốn khẩu giấu kín. Hỏa lực chéo của súng trường và đạn hộp xén nát đội hình, buộc quân Liên bang phải rút lui trong “một tình trạng khá lộn xộn” (Foote, tr. 690). Nhưng sự hỗn loạn không kéo dài: họ chóng vánh lập lại đội ngũ, rồi xung phong lần nữa với quyết tâm cao hơn. Cuộc giằng co kéo dài hai giờ; đòn nghi binh không làm đối phương phân tâm như kỳ vọng, nhưng những binh sĩ — nhiều người lần đầu nếm mùi trận mạc — đã chứng tỏ bản lĩnh.
Trong khi cánh phải quần thảo, mũi chủ công đánh vào cánh trái miền Nam tới trưa mới thật sự khởi động. Khung cảnh hùng tráng: ba quân đoàn bộ binh và một quân đoàn kỵ binh, gần 50.000 người, tiến qua mặt đất phủ sương giá, tràn lên tuyến quân miền Nam đã đào hào cố thủ. Thiếu tướng Thomas J. Wood, tư lệnh Quân đoàn IV, nhớ lại với niềm tự hào: “Một đội hình hùng hậu bắt đầu chuyển động đồng nhịp. Xa đến tận tầm mắt, những hàng quân áo xanh, trên đầu là lá cờ quốc gia phấp phới kiêu hãnh, tiến lên… trong trật tự hoàn hảo” (trích Foote, tr. 692). Quân Liên bang đánh chiếm các đồn lũy trên đồi. Đồn số 4 — do một đại đội Alabama cố thủ — chống trả ngoan cường, cầm cự trước 16 trung đoàn Liên bang khá lâu, trước khi những người lính áo xanh tràn qua khoảng trống giữa các khẩu pháo, lưỡi lê loé sáng. Đồn số 5 rồi số 3 lần lượt thất thủ; trong trận đánh đồn số 3, đại tá Sylvester G. Hill tử trận vì trúng đạn pháo — ông là sĩ quan Liên bang cấp bậc cao nhất hy sinh trong trận này.
Khi hoàng hôn buộc Thomas dừng tay, cả năm đồn lũy bên trái miền Nam đều đã bị tràn ngập, khiến cánh trái của Hood không thể giữ. Thay vì cố thủ, Hood rút về phía nam hơn 3,2 km, lập một tuyến phòng ngự mới gọn hơn, neo trên hai điểm cao: Peach Orchard Hill ở cánh phải và Compton’s Hill ở cánh trái. Cánh phải giao cho trung tướng Stephen D. Lee; binh sĩ của Lee — không tham chiến ở Franklin và hầu như chưa đụng mạnh hôm nay — được kỳ vọng sẽ đỡ đòn chính ngày mai. Trung tâm do trung tướng Alexander P. Stewart giữ, còn cánh trái ở Compton’s Hill giao cho thiếu tướng Benjamin F. Cheatham, lực lượng đã tổn thất nặng ở Franklin. Dù công sự trên Compton’s Hill trông có vẻ vững, quân Cheatham thực ra rất sơ hở, phơi sườn trước hỏa lực pháo binh Liên bang từ mọi hướng trừ hướng đông nam. Trong khi quân Hood đào hố, gia cố công sự, Thomas quyết định lặp lại chiến thuật hôm trước: nghi binh ở cánh phải đối phương, tung đòn quyết định vào cánh trái.
Ngày thứ hai: 16/12
Rạng sáng, quân Liên bang còn rải rác lộn xộn ở các vị trí đã dừng lại tối qua. Theo lệnh Thomas, các đơn vị lục tục chỉnh đốn đội hình; tới trưa mới sẵn sàng. Y như hôm trước, trận đánh mở màn ở cánh phải miền Nam: hai lữ đoàn của Steedman và hai lữ đoàn của Wood ồ ạt đánh lên Peach Orchard Hill. Họ nhận lệnh phải “gây sức ép mãnh liệt” và “quấy rối không ngừng”, tìm thời cơ ôm sườn đối phương (trích Foote, tr. 699). Từ trưa tới 3 giờ chiều, những đợt xung phong lặp đi lặp lại trên sườn dốc lầy nhão, hứng lửa pháo dữ dội. Trung đoàn Bộ binh Da màu số 13 của Hoa Kỳ thương vong 221 người — khoảng 40% quân số chiến đấu. “Sau khi bị đẩy lùi,” Wood nhớ lại, “lính của chúng ta — cả da trắng lẫn da màu — nằm lẫn lộn ngay mép công sự đối phương, bên ngoài hàng chướng ngại cây đổ” (Foote, tr. 700).
Lần này, đòn đánh vào Peach Orchard Hill đạt hiệu quả mong muốn: sợ cánh phải vỡ, Hood rút hai sư đoàn của Cheatham sang tăng viện cho Lee, kéo giãn phần còn lại của tuyến phòng ngự đến mức nguy hiểm. Kỵ binh Liên bang dưới quyền chuẩn tướng James H. Wilson đồng thời đe dọa cánh trái và sau lưng miền Nam — thời cơ lý tưởng để tung đòn chủ công. Nhưng khi Thomas lệnh cho quân đoàn của Schofield xung phong, Schofield chần chừ, lầm tưởng mình bị đông quân hơn và sắp bị ôm sườn. Ông nằng nặc xin thêm viện binh, khiến giờ vàng trôi qua; mặt trời đổ bóng xuống dần, tưởng như mũi tấn công chủ lực sẽ không bao giờ xuất phát. Đúng lúc then chốt ấy, chuẩn tướng John McArthur quyết đoán hành động. Viên tướng 38 tuổi — người Chicago gốc Scotland — nhận ra Compton’s Hill đã bị quân miền Nam kéo mỏng quá mức. Lúc 3 giờ 30 chiều, ông gửi giấy cho Thomas: nếu không có lệnh khác, năm phút nữa ông sẽ tấn công. Không thấy phản lệnh, McArthur ra hiệu, ba lữ đoàn của ông bắt đầu trèo dốc.
Tới lúc này, công sự của Cheatham trên Compton’s Hill đã bị pháo binh Liên bang băm nát. Mưa băng bắt đầu từ giữa trưa, xối ướt lính miền Nam đến tận xương, họ phải nép trong hào để tránh đạn pháo. Trong tình cảnh ấy, quân của McArthur ập lên đỉnh. Lữ đoàn vượt đỉnh đầu tiên hứng phần lớn hỏa lực, mở khoảng cho hai lữ đoàn sau quạt vào tuyến phòng thủ đang bất ngờ. Gần như ngay tức thì, cánh trái miền Nam sụp đổ dưới sức ép. Các lữ đoàn tơi tả đổ dây, lính vứt súng cho chạy cho nhanh. Đại tá William Shy, 25 tuổi, tư lệnh Trung đoàn Tennessee số 20, cố gắng tập hợp quân trên đồi nhưng bị đạn Liên bang bắn hạ; từ đó, Compton’s Hill được gọi là Shy’s Hill để tưởng nhớ ông. Cơn hoảng loạn lan khắp tuyến, và chẳng mấy chốc, toàn quân Hood vỡ chạy. Một số sĩ quan cố chặn dòng người tháo lui, nhưng theo một nhân chứng, nỗ lực ấy chẳng khác gì “đem lưới câu chặn dòng sông Duck” (Watkins, tr. 209).
Hậu quả
Hai ngày giao tranh khép lại. Liên bang đại thắng, với hơn 3.000 thương vong; phe miền Nam tổn thất chừng 6.000 người. Thomas phấn khởi tột độ; nhìn quân mình hất các đơn vị cuối cùng của miền Nam khỏi Compton’s Hill, ông giơ gươm giữa bóng chiều và kêu lên: “Ôi, ta có một đạo quân tuyệt vời biết bao! Xin Chúa chúc phúc cho từng người trong đó” (Foote, tr. 704). Không khí ở phe miền Nam, dĩ nhiên, u ám hẳn. Lợi dụng bóng đêm và cơn mưa đen lạnh, họ tháo chạy hỗn loạn. Đêm ấy, Hood đóng sở chỉ huy bên đường Franklin Pike — một binh nhì Tennessee nhớ lại vị tổng chỉ huy “rất kích động, đau xót, giật tóc bằng cánh tay còn lại (ông chỉ còn một tay), khóc như thể tim vỡ” (Watkins, tr. 209).
Ngày 17/12, tàn quân Binh đoàn Tennessee tiếp tục rút. Thomas cho kỵ binh truy kích, song ông biết đạo quân kia coi như đã bị đánh gãy. Cùng thời điểm, Hood gặp lại Forrest; kỵ binh của Forrest làm màn che cho bộ binh rút qua sông Duck. Đúng ngày Giáng Sinh, quân miền Nam vượt về lại Alabama, chính thức khép lại chiến dịch bất hạnh của Hood. Trong gần 40.000 binh sĩ tiến vào Tennessee hơn một tháng trước, chưa đến một nửa quay ra. Những người sống sót rút về Tupelo, Mississippi; ngày 13/1/1865, Hood nộp đơn từ chức. Các tổn thất ở Franklin và Nashville cơ bản đã phá hủy Binh đoàn Tennessee với tư cách một lực lượng tác chiến, chấm dứt chiến tranh ở miền Tây. Trên thực tế, Nashville cũng là một trong những trận lớn cuối cùng của toàn cuộc chiến: chưa đầy bốn tháng sau, thủ đô Richmond thất thủ, và ít ngày kế tiếp, tướng Robert E. Lee đầu hàng Grant tại Appomattox. Nashville, vì thế, đánh dấu nỗ lực cuối cùng, tuyệt vọng của Liên minh miền Nam nhằm tự cứu mình khỏi số phận tất yếu.
