Công dụng của Triết học theo Deleuze?

Từ xưa đến nay, triết học đã ảnh hưởng đến cách ta nhìn thế giới. Khởi đi từ những triết gia như Socrates hay Kant, bộ môn này khiến ta hoài nghi những điều tưởng như hiển nhiên, chất vấn niềm tin của mình và nảy ra các ý tưởng mới. Vậy trong xã hội hôm nay, ta có thể học được gì từ nhà triết học Pháp Gilles Deleuze? Tác phẩm của Deleuze cho thấy triết học không chỉ là các khái niệm trừu tượng (những lý thuyết thiếu tính thực tiễn). Nó còn giúp con người sống tốt hơn bằng cách khiến ta nghĩ khác đi về những điều thường nhật.

Quan Niệm Của Deleuze Về Triết Học

Deleuze cho rằng triết học không chỉ để giải quyết vấn đề; đó còn là một hoạt động sáng tạo khái niệm — một thứ nghệ thuật. Hãy hình dung một hộp đồ nghề: mỗi ý niệm là một “dụng cụ-khái niệm” có thể được cầm lên để xây thêm thứ khác hoặc hiểu thế giới rõ hơn.

Một ví dụ là khái niệm “thân rễ” (rhizome): những thân ngầm lan tỏa, đâm rễ và mọc chồi theo đủ hướng, thay vì phát triển “trên-dưới” như thân cây có cành.

Khi áp hình ảnh thực vật này vào tri thức hay văn hóa, ta có thể hình dung kết nối và phát triển theo cấu trúc phi thứ bậc (không kiểu “bậc thang”). Ẩn dụ thân rễ có nhiều ưu điểm so với các mô hình cũ (ví dụ hệ thống có “trung tâm-ngoại vi” hay các cơ thể hữu cơ có phần-mục rõ ràng).

Deleuze nghĩ rằng triết học cung cấp những cách nhìn mới, khuyến khích con người vượt khỏi những gì đã biết và dấn thân vào vùng chưa được khai phá. Mỗi lần làm vậy, ta dùng đến năng lực sáng tạo, khiến triết học luôn hấp dẫn và luôn biến đổi — nó không đưa ra một đáp án đúng duy nhất mà mở ra nhiều khả thể.

Ông cũng phân biệt triết học với các lĩnh vực khác: khoa học tìm hiểu cách sự vật vận hành; nghệ thuật biểu hiện cảm xúc hay trải nghiệm; còn triết học thì phát minh ra các khái niệm để ta dùng khi suy nghĩ về mọi thứ khác. Nó cũng dựng nên những khung như ngôn ngữ hay tính nhân-quả, vốn là điều (chẳng hạn) khoa học hay lịch sử phải dựa vào.

Triết học như một lực sáng tạo

Theo Deleuze, triết học không chỉ phản ứng trước câu hỏi — nó là một hoạt động sáng tạo. Ông xem triết học như một lực năng luôn phát triển và vươn ra ngoài cái đã có. Không tĩnh tại, không thụ động, triết học chủ động tạo ra những khả thể mới cho tư duy, giống như nghệ sĩ đưa những hình thức mới vào tồn tại.

Một ý tưởng ông nổi tiếng là: khái niệm không phải các thực thể cố định; chúng luôn biến đổi và lớn lên — như có đời sống đang tiếp diễn. Như sinh thể đổi thay hình dạng theo thời gian, không có lý do gì để khái niệm này hay khái niệm kia không thể chuyển hóa bất ngờ.

Từ đó, Deleuze rút ra hệ quả: những “thực thể” đã biến đổi ấy còn phát triển tiếp khi tiếp xúc với ảnh hưởng mới hay trải nghiệm mới.

Hãy xét khái niệm “trở-thành” (becoming). Nó đi ngược điều ta thường tin về bản thân: thay vì nghĩ mình luôn như cũ, Deleuze muốn ta thấy đời sống là đổi thay không ngừng, luôn trở-thành điều khác. Nhìn như vậy có thể giải phóng ta khỏi quá khứ và mở ra những tương lai khác.

Với Deleuze, triết học đồng nghĩa khả thể sáng tạo vô tận. Không chỉ là diễn giải cái đã dạy; triết học còn là nghĩ khác về mọi thứ — hoặc tìm ra thứ để nghĩ mà trước nay chưa ai nghĩ đến. Khi làm vậy, nó cho phép biến đổi chính mình và lối sống.

Triết học và đời sống

Deleuze xem triết học gắn chặt với đời sống, chứ không tách rời sinh hoạt thường ngày. Ông cho rằng triết học dựa trên trải nghiệm thực, nảy sinh từ cách ta cư trú trong thế giới và gắn bó với người khác; vì thế, không thể coi triết học chỉ thuần trừu tượng.

Phần lớn công trình của ông xoay quanh ý này: lý thuyết thôi là chưa đủ, thực hành mới làm nền. Chẳng hạn, muốn hiểu tự do (một mối bận tâm lớn của ông), chỉ đọc lý thuyết về tự do là chưa đủ; bạn còn phải sống như người tự do khi có thể và quan sát hệ quả của lối sống ấy.

Deleuze tin rằng triết học không chỉ phản chiếu trải nghiệm cá nhân; nó còn tạo nên chúng. Hãy nghĩ về các phong trào xã hội như dân quyền hay bảo vệ môi trường: chúng thường khởi đi từ những cách nghĩ mới về công lý hay bền vững.

Triết học không chỉ cung cấp khái niệm để ta hiểu thế giới; nó còn cho ta những cách tưởng tượng điều khả hữu — bao gồm ta là ai và ta có thể liên hệ với thế giới thế nào.

Với Deleuze, triết học thiết thực vì nó có thể đổi thay cuộc đời: khuyến khích ta tự vấn (chính mình trước hết), suy ngẫm về giá trị, và nghĩ cẩn trọng về thế giới.

Deleuze và khái niệm “khác biệt”

Ở trung tâm triết học Deleuze là khác biệt (difference). Không chỉ là một ý niệm; đó là sinh lực của đời sống. Ông từ chối các lý thuyết truyền thống dựa trên đồng nhất và bản sắc. Với Deleuze, chân lý nằm trong khác biệt, trong dòng chảy, trong cái luôn trở-thành.

Hãy nghĩ xem ta thường xuyên đến mức nào muốn đóng đinh định nghĩa mọi thứ — kể cả chính ta. Ta gắn nhãn người khác: “bạn”, “cha/mẹ”, “thầy/cô”…

Theo Deleuze, những cách nghĩ ấy hạn chế ta. Thay vì xem mình như một thực thể tĩnh (bất biến), sẽ tốt hơn nếu xem mình như một quá trình trở-thành: không ngừng đổi thay.

Nhìn như vậy có thể giúp con người làm được nhiều hơn, trở thành nhiều hơn điều họ tưởng, vì điều đó cho thấy không gì phải bất biến — kể cả chính mình.

Khái niệm khác biệt là cốt lõi trong hệ tư tưởng của Deleuze, thúc giục ta vượt ngoài các ý niệm sẵn có và tìm góc nhìn mới. Thay vì truy cầu những điều luôn-đúng, ông muốn ta thấy thế giới trong tính đa dạng của nó — và chấp nhận rằng điều này không bao giờ được giải thích trọn vẹn.

Nhờ vậy, ta có một thái độ xem đổi thay là bình thường và đáng hoan nghênh, đồng thời mở đường cho tư tưởng và lựa chọn mới. Khác biệt không chỉ là thứ Deleuze bàn đến; với ông, đó còn là một cách sống.

Vai trò của triết gia

Deleuze tin rằng triết gia không chỉ bàn luận về ý niệm — họ sáng tạo khái niệm. Như nghệ sĩ hay nhà phát minh, họ đưa ra những cách nghĩ mới thách thức lẽ thường. Thay vì đi theo ý tưởng sẵn có, họ bước vào vùng chưa biết.

Một điểm khác biệt nữa mà Deleuze nêu giữa triết gia và các lĩnh vực khác — chẳng hạn nhà khoa học: nhà khoa học nghiên cứu thế giới và lập thuyết để giải thích, đưa ra tiên đoán có thể kiểm chứng. Nhưng khi hỏi về vì sao ta nghĩ như vậy (không phải nó vận hành ra sao), sự khác biệt trở nên quan trọng.

Ví dụ: hỏi nhà khoa học về quy luật hấp dẫn, bạn sẽ có câu trả lời nhanh chóng. Còn nếu một triết gia Pháp muốn hỏi xa hơn: “Những quan niệm của chúng ta về hấp dẫn ảnh hưởng thế nào tới cách ta hiểu vũ trụ?” — đó là công việc của triết học.

Thách thức chuẩn mực cũng là vai trò thiết yếu của triết gia trong xã hội. Lấy tự do làm ví dụ: con người có thực sự tự do không, và tự do nghĩa là gì — những câu hỏi ấy luôn được đặt lại. Triết gia cũng đề nghị những cách nghĩ tốt hơn về quyền của mọi người.

Khi họ đẩy ranh giới những điều ta tin hoặc chất vấn cái ai cũng xem là hiển nhiên, họ góp phần tạo ra ý tưởng mới có thể thay đổi cách con người sống cùng nhau và hiểu chính mình — vừa như cá nhân, vừa như cộng đồng.

Với Deleuze, triết gia không chỉ đặt câu hỏi lớn; họ khiến ta nghĩ lại cả thế giới (thậm chí những thế giới). Những “nhà cách mạng trí tuệ” này không chỉ ảnh hưởng đến học thuật tương lai; họ còn định hình xã hội sắp tới theo những cách lớn lao (và thường khó lường).

Hệ quả chính trị của Triết học

Deleuze xem triết học là công cụ mạnh mẽ cho chính trị và đổi thay xã hội. Theo ông, ý tưởng có thể cải biến xã hội bằng cách thách thức tương quan quyền lực đang thống trị. Làm triết không phải chuyện “ngồi chơi xơi nước” — đó là thay đổi thế giới.

Một trong những cách Deleuze nối triết học với chính trị là khái niệm “giải lãnh thổ hóa” (deterritorialization) — phá vỡ những quy phạm và ranh giới quen thuộc. Hãy nghĩ như gỡ bỏ một số quy định cũ để điều mới mẻ xảy ra, giống như làm bố cục thành phố trở nên bao trùm và năng động hơn bằng cách tháo dỡ vài “luật lệ” cứng nhắc.

Khi triết học thực hiện quá trình này, nó làm lung lay trật tự quyền lực truyền thống và mở ra những hình thức sống khác.

Deleuze nhấn mạnh năng lực giải phóng tư duy và hành động của triết học. Không chỉ “hiểu” thế giới; mục tiêu là thay đổi nó.

Một ví dụ ông nêu là cách các khái niệm về “kết hợp thể” (assemblage) — tức những cách các yếu tố dị biệt liên kết — có thể hỗ trợ những ai theo đuổi công bằng xã hội.

Nếu các nhà hoạt động hiểu rõ hơn cách những thành tố khác nhau kết nối để tạo ra chuyển động xã hội, họ có thể nhân rộng kết nối ấy và gia cố những mối liên kết đang nâng đỡ mục tiêu chung.

Theo Deleuze, triết học có quyền năng lớn trong việc thay đổi lối sống của ta. Chỉ riêng việc nêu ý tưởng đã có thể tạo hiệu ứng mạnh — và khi hành động theo đó, ảnh hưởng càng sâu.

Khi nhận ra điều này, ta bắt đầu nhìn rõ mối nối giữa điều ta nghĩ và điều ta làm. Một khi sợi dây ấy hiện rõ, đời sống của ta — cá nhân lẫn cộng đồng — sẽ bắt đầu đổi khác theo nhiều cách.

Vậy, Triết học dùng để làm gì theo Deleuze?

Tóm lại, Deleuze xem triết học như một lực năng hoạt động, không chỉ trừu tượng, mà sáng tạo ra những cách nghĩ và cách sống mới — như nghệ thuật hay phát minh. Triết gia không tạo khái niệm chỉ để… có khái niệm; họ muốn ý tưởng của mình tạo tác động, làm nên khác biệt trong thế giới.

Các ý niệm của Deleuze không đứng yên theo thời gian; chúng phát triển liên tục. Điều này quan trọng vì khi ta đón nhận những khái niệm ấy, chúng định hình cách ta nhìn mình và nhìn thế giới, giúp ta linh hoạt hơn. Do vậy, ảnh hưởng của chúng lan sang nhiều lĩnh vực — từ quan hệ cá nhân đến chiến lược chính trị.

Với Deleuze, triết học không phải thú tiêu khiển trên ghế bành; nó chạm vào mọi hành vi, cảm xúc, niềm tin, thúc đẩy con người sáng tạo hơn và tự do hơn.