Có một điều thú vị: cách Nữ hoàng Victoria (trị vì 1837–1901) ăn Noel không chỉ là chuyện riêng của hoàng cung. Nhờ báo chí minh họa thời đó liên tục “soi” đời sống hoàng gia, những gì diễn ra sau cánh cửa Windsor dần dần trở thành khuôn mẫu cho Giáng Sinh kiểu Anh: cây thông, thiệp chúc mừng, quà tặng gia đình, đi lễ, yến tiệc, trò chơi, và cả tinh thần làm việc thiện cuối năm.
Người góp phần định hình “Noel kiểu mới” ấy rất rõ ràng: Hoàng thân Albert (1819–1861), phu quân gốc Đức của Victoria. Ông mang theo ký ức tuổi thơ ở Coburg, nơi cây thông Noel là trung tâm của lễ hội. Còn Victoria thì có thứ mà không ai thời đó sánh kịp: hào quang biểu tượng. Bất cứ thứ gì hoàng gia làm, nước Anh sẽ bắt chước — rồi dần dần, cả xã hội coi đó là “truyền thống”.
Niềm vui “rất thật” của Victoria với mùa Noel
Victoria không xem Noel như một nghi thức xã hội lạnh lùng. Bà thực sự yêu mùa này. Có lần bà gọi đó là “lễ hội hạnh phúc và được chúc phúc nhất”, và nhật ký Giáng Sinh của bà thường mang giọng vừa ấm vừa… hơi bùi ngùi: thời gian trôi nhanh, năm nào cũng tưởng “mới hôm qua”.
Đêm Noel năm 1843, bà viết một đoạn rất “gia đình”: cầu xin Thiên Chúa cho vợ chồng bà còn được đón nhiều đêm Noel hạnh phúc cùng các con. Đọc kiểu đó, ta hiểu vì sao công chúng tò mò: hoàng gia không chỉ là chính trị, họ cũng là một gia đình đang tập sống trong nhịp điệu hiện đại — và Noel là lúc họ để cảm xúc lộ ra.
Thời kỳ “vàng” của Noel nhà Victoria thường được nhắc là 1840–1860, khi Albert còn sống. Tất cả Noel trong giai đoạn này chủ yếu diễn ra tại Windsor Castle. Sau khi Albert qua đời (1861), Victoria vẫn giữ nhiều thói quen cũ, nhưng không khí chắc chắn đổi khác; bà chuyển sang những nơi như Osborne House (đảo Isle of Wight) hay nghỉ biển ở Brighton.
Thiệp Giáng Sinh: một ý tưởng “nổ” nhờ hoàng gia
Thiệp Giáng Sinh in sẵn xuất hiện sớm hơn nhiều người tưởng. Năm 1843, Sir Henry Cole cho in một loạt thiệp để khỏi phải viết thư tay cho từng người. Thiệp có hình gia đình nâng ly, kèm những minh họa làm việc thiện, và câu chúc quen thuộc kiểu “Chúc bạn Giáng Sinh vui vẻ và Năm mới hạnh phúc”.
Nhưng lúc ấy, ý tưởng chưa bùng nổ. Xã hội cần một cú hích. Và cú hích đó đến từ… trẻ con hoàng gia.
Con của Victoria và Albert thường làm thiệp thủ công gửi cho nhau và gửi cho bố mẹ dịp Noel lẫn Năm mới. Victoria thấy hay, bắt đầu dùng theo, và gần như trở thành “người nổi tiếng” đầu tiên biến việc gửi thiệp thành trào lưu. Thiệp hoàng gia thường có hình Victoria và gia đình — kiểu “bản tuyên ngôn mềm” rằng đây là một lễ hội của mái ấm.
Từ 1844, thiệp in bắt đầu bán mạnh hơn, hình ảnh cũng “Noel” hơn: vui vẻ, tuyết, cây thông, trẻ em… Các nhà in đánh hơi được thị trường và đẩy thiết kế ngày càng cầu kỳ, bán ở đủ loại cửa hàng. Đặc biệt, khi có dịch vụ bưu chính giá rẻ (half-penny post), người thuộc mọi tầng lớp đều có thể gửi thiệp. Thiệp Noel thời Victoria dần trở thành một “văn hóa vật thể”: giấy đẹp hơn, in thơ, lời chúc dài hơn, và dần dần… không ai tưởng tượng Noel mà thiếu thiệp nữa.
Cây thông Noel: món quà văn hóa của Hoàng thân Albert
Trước Albert, người Anh không hoàn toàn xa lạ với “cây Noel”. Bà của Victoria, Nữ hoàng Charlotte (vợ vua George III), từng có cây đặt trong hoàng cung — nhưng đó không phải cây linh sam như ta quen, mà là cây thủy tùng.
Chính Albert mới là người biến cây thông thành “trung tâm lễ hội” theo kiểu Đức. Ông muốn tái hiện ký ức tuổi thơ ở Coburg: ánh nến, đồ ngọt treo lấp lánh, quà nhỏ gói giấy đẹp như kẹo.
Từ đầu thập niên 1840, mỗi năm Albert chọn một cây linh sam đẹp, biến nó thành “trái tim” của Noel hoàng gia. Ông còn cho chặt những cây kiểu Springelbaum ở Coburg rồi vận chuyển sang Anh. Cây được đặt trên bàn, trang trí bằng nến, đồ chơi nhỏ bọc giấy, kẹo, bùa charm, trái cây sên, và vô số thứ lấp lánh.
Điều gây kinh ngạc: mỗi người trong gia đình có thể có một cây riêng, kể cả mẹ của Victoria (Công tước phu nhân xứ Kent). Ngoài ra còn có cây cho nhân sự cao cấp trong hoàng thất. Noel 1860 thậm chí “chơi lớn”: Albert cho tháo một số đèn chùm ở Windsor, rồi treo cây Noel lộn ngược vào vị trí đó. Nghe hơi “nghệ thuật đương đại”, nhưng thời ấy đúng là một cú wow.
Nhưng thứ khiến cây Noel lan ra toàn quốc lại đến từ báo chí. Năm 1848, một số báo minh họa màu nổi tiếng đã công bố hình khắc mô tả “Noel nhà hoàng gia”, trong đó có cây Noel lung linh. Công chúng nhìn thấy tận mắt: cây cao tầm 2,4m, nhiều tầng cành, mỗi tầng xếp nến sáp, treo khay kẹo, bánh “fancy”, gừng mạ vàng, trứng nhồi đồ ngọt, và trên đỉnh là thiên thần dang cánh. Cảnh ấy đã làm thay đổi trí tưởng tượng của cả nước Anh về Noel.
Victoria và Albert còn “đẩy trend” trực tiếp: họ tặng cây Noel miễn phí cho trường học, doanh trại, các cơ sở cộng đồng. Dần dần, nơi công cộng cũng bắt đầu dựng cây — tiêu biểu như Crystal Palace (London) từ năm 1854. Người dân có thể mua cây ở chợ như Covent Garden. Và thế là, cây thông dần thay thế những vòng tầm gửi (mistletoe) vốn rất phổ biến trong Giáng Sinh trung cổ.
Đêm Noel và quà tặng: mở quà theo phong tục Đức
Một điểm khác biệt quan trọng: trong truyền thống Đức, mở quà vào đêm Noel, không phải sáng 25/12. Hoàng gia Victoria làm đúng như vậy. Và vì quà quá nhiều, đôi khi phải… ngắm dần cho đã.
Victoria từng viết rằng sáng Giáng Sinh, sau bữa sáng, bà đi xem “bàn quà” và ngắm thật kỹ từng món. Quà tặng trong hoàng gia không chỉ là nữ trang đắt đỏ; nó có đủ loại: sách bìa đóng đẹp, đồ trang sức tinh xảo từ các hoàng tộc châu Âu, chân dung do các diễn viên nổi tiếng tặng, và đặc biệt là những món mang tính kỷ niệm cá nhân.
Albert rất “tâm lý” khi tặng quà. Có đêm Noel, ông dẫn Victoria vào một căn phòng riêng, nơi cây thông phủ “băng giá” (kiểu trang trí trắng) đứng sẵn và quà xếp kín bàn. Victoria kể về một chiếc lọ mực đẹp đến mức… như tác phẩm điêu khắc, có hình con nai bạc phủ sương đặt trên đá vùng Scotland, hay một chiếc cốc mã não gắn men và đá quý. Điều bà nhấn mạnh không phải giá trị vật chất, mà là cảm giác: Albert nghĩ ra từng món quà như thể đang kể lại một năm sống chung.
Victoria cũng đáp lại rất “tình”: Noel đầu tiên sau khi cưới (1840), bà tặng Albert một cây gậy malacca có tay cầm men và gắn đá bán quý. Bà ghi rằng Albert thích ra mặt.
Nhiều món quà của hai người gắn với những chuyến đi chung. Ví dụ, món lọ mực vàng trang trí cầu kỳ là kỷ niệm chuyến họ ở vùng cao Scotland; Albert tự thiết kế và còn gắn vào đó những viên đá bình thường ông nhặt trên hành trình — biến vật tầm thường thành thứ “có hồn”.
Một kiểu quà nữa rất đặc trưng của thời Victoria: quà có chân dung người thân — vợ chồng, con cái, thậm chí cả chó cưng. Có món đặc biệt khiến người ta vừa thấy xa hoa vừa thấy… rất đời: vòng tay vàng và ngọc trai mà Albert tặng Victoria, trên đó có các mảnh men vẽ chân dung cả 9 người con. Mỗi năm, khi một đứa trẻ tròn 4 tuổi, Albert lại thêm một “mắt xích” mới. Và để cá nhân hóa tới tận cùng, mỗi ô chân dung còn kèm một lọn tóc của đứa trẻ đó.
Victoria cũng ý thức rất rõ về “ký ức”. Bà thuê nhiếp ảnh gia hoặc họa sĩ để ghi lại khoảnh khắc Noel; có năm còn yêu cầu vẽ màu nước lại cây Noel chính ở Windsor. Rồi bà sắp xếp ảnh, tranh, và cả những bức vẽ con cái tặng thành album theo thời gian — một kiểu “lưu trữ gia đình” đúng chất thế kỷ 19.
Đi lễ Giáng Sinh: truyền thống hoàng gia từ thời William the Conqueror
Từ thời William the Conqueror, các quân vương Anh đã dự lễ nhà thờ ngày 25/12; thậm chí William còn chọn 25/12 làm ngày đăng quang. Victoria tiếp tục truyền thống này: cả gia đình hoàng gia đi lễ vào sáng Giáng Sinh.
Điều đáng chú ý là Victoria muốn con cái hiểu “ý nghĩa” chứ không chỉ làm theo nghi thức. Bà từng ghi rằng bà nói chuyện với các con về ý nghĩa đại lễ, và đọc cho chúng nghe một phần câu chuyện Giáng Sinh về Đấng Cứu Thế.
Ngay cả khi già yếu, không thể ra ngoài, Victoria vẫn giữ nếp: tổ chức lễ ngay tại nhà.
Yến tiệc hoàng gia: xa hoa như một “vũ trụ ẩm thực châu Âu”
Giáng Sinh mà không có tiệc thì không phải Giáng Sinh — và bữa ăn Noel hoàng gia thời Victoria là một màn trình diễn đúng nghĩa.
Phòng ăn (thường là phòng ăn riêng ở Windsor) được trang trí bằng nhiều cây Noel, vòng lá mùa đông, và ánh sáng từ hàng loạt chân nến bạc. Thực đơn vừa mang hơi thở truyền thống Anh, vừa phản ánh mạng lưới thân tộc hoàng gia trải khắp châu Âu.
Victoria giữ món “cổ truyền” của các đời trước: đầu lợn rừng — một món cầu kỳ kiểu ngâm, nhồi, om, rồi quay. Đây là món Albert rất thích.
Về sau, “tâm điểm” bàn tiệc đôi khi còn đến từ… cháu ngoại của Victoria: Kaiser Wilhelm II (Đức) cung cấp đồ trang trí trung tâm. Và vì hoàng tộc liên kết khắp châu Âu, quà ẩm thực cũng đổ về: Nga gửi cá tầm, một công tước Đức tặng pâté de foie gras, hoàng đế Áo–Hung gửi rượu Tokaji ngọt nổi tiếng.
Những món “đinh” khác nghe như huyền thoại:
- Baron of beef: hai thăn bò kèm xương sống — nặng tới hơn 180 kg, nướng khoảng 15 giờ trên lửa mở.
- Bánh pie chim choắt (woodcock pie): thịt từ 100 con chim.
- Có cả thiên nga quay, thỏ cà ri, súp rùa, cá chép…
Gà tây thời ấy chỉ như “vai phụ” trong dàn sao.
Victoria còn ghi rằng bà được kỳ vọng phải “nếm một chút” của mỗi món — tổng cộng thường khoảng 35 món. Một số món lớn như đầu lợn rừng hay khối thịt bò khổng lồ có thể nằm trên tủ thức ăn nhiều ngày.
Tráng miệng cũng không kém phần sân khấu: đầu bếp có thể làm mô hình lâu đài Windsor bằng đường, rồi bánh, mince pies (khi đó vẫn pha cả trái cây lẫn thịt bò), kẹo, thạch trái cây, plum pudding, trái cây khô, hạt, đồ chơi nhỏ phủ đường cho trẻ em.
Không chỉ Giáng Sinh: Ngày Năm mới cũng có tiệc xa hoa tương tự. Và còn một bữa lớn nữa vào Twelfth Night (5/1) — đêm thứ mười hai, gắn với “Twelfth Cake”, tiền thân của bánh Giáng Sinh hiện đại: bánh trái cây lớn phủ hạnh nhân và đường. Trong bánh có một món trang sức bạc (thay cho hạt đậu thời trung cổ); ai tìm được sẽ “đội vương miện” tượng trưng.
Trò chơi và âm nhạc: Noel hoàng gia cũng… rất “đời”
Đừng tưởng hoàng cung lúc nào cũng nghiêm. Noel là lúc họ chơi như một gia đình thật sự.
Victoria ghi trong nhật ký về những buổi hát, chơi trò, và nhảy múa — “một cái kết hạnh phúc cho năm cũ”. Có những buổi biểu diễn âm nhạc, đôi khi chơi tác phẩm Albert soạn, hoặc những bản nhạc bạn bè danh tiếng gửi tặng (như Mendelssohn).
Họ chơi các trò quen thuộc của người Anh: bịt mắt bắt dê, charades, và cả snapdragon — trò gắp nho khô từ một bát rượu brandy đang cháy (vừa vui vừa… hơi liều). Trong tuần Noel, hoàng gia thường đi xem kịch hoặc pantomime; cũng có khi mời diễn viên nổi tiếng tới biểu diễn ngay tại dinh thự.
Một hoạt động rất “cute” của con cái Victoria: tableaux vivants — “bức tranh sống”, nơi trẻ em mặc trang phục, dựng cảnh, tái hiện cảnh đời thường hoặc sự kiện lịch sử, nhưng… đứng yên như tượng, không được cử động.
Mùa lễ cũng là cơ hội cho thể thao mùa đông: Albert thích trượt băng và hockey trên băng; Victoria lại thích đi xe trượt tuyết.
Tặng quà Năm mới và làm việc thiện: “Noel không chỉ để vui”
Một mạch quan trọng mà hoàng gia góp phần nhấn mạnh là: khi năm cũ chuyển sang năm mới, hãy làm việc thiện.
Truyền thống quân vương Anh tặng quà ngày 1/1 có từ thời trung cổ. Với Victoria, đây là dịp bà phát quà cho người nghèo: bánh mì, thịt, chăn, than — những thứ rất “thực dụng”, đôi khi kèm đồ lễ hội như plum pudding. Các buổi phát quà có thể diễn ra ở một đại sảnh như Riding School tại Windsor và giúp khoảng 1.000 người mỗi năm.
Đến 6/1 (Lễ Hiển Linh/Epiphany), nghi thức nhắc lại câu chuyện ba nhà đạo sĩ dâng quà cho Hài Nhi Giêsu được “hiện đại hóa”: Victoria phát nhũ hương, mộc dược, và 25 đồng gold sovereign mới đúc. Chính Albert là người đổi từ “lá vàng” truyền thống sang tiền xu thực dụng. Sự kiện này cũng đánh dấu kết thúc mùa Noel hoàng gia theo truyền thống.
Vì sao “Noel kiểu Victoria” còn sống tới hôm nay?
Vì nó đánh trúng một nhu cầu rất hiện đại: Noel trở thành lễ hội của gia đình, của ký ức, của nghi thức ấm áp có thể lặp lại mỗi năm. Victoria và Albert không “phát minh” mọi thứ, nhưng họ đã:
- biến cây Noel thành trung tâm lễ hội,
- giúp thiệp Noel trở thành thói quen xã hội,
- đóng khung quà tặng theo tinh thần kỷ niệm gia đình,
- giữ trục đi lễ – yến tiệc – trò chơi,
- và nhấn mạnh việc thiện như một phần của mùa lễ.
Nói gọn: họ biến Noel từ một mùa lễ tôn giáo và dân gian rải rác thành một “gói văn hóa” có hình ảnh, có nghi thức, có cảm xúc — thứ mà một xã hội công nghiệp đang tăng tốc rất cần để… dừng lại, thở, và nhớ rằng mình thuộc về một mái nhà.
