Odyssey kể câu chuyện nổi tiếng về hành trình Odysseus trở về quê nhà Ithaca từ thành Troy sau cuộc Chiến tranh thành Troy. Theo cách hiểu quen thuộc, do bị các thần trừng phạt, Odysseus bị gió thổi dạt khắp Địa Trung Hải trên đường hồi hương. Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện đại cho thấy những vị trí “truyền thống” trên lộ trình ấy không chính xác. Có lập luận khá vững rằng phần lớn chặng đường mà Homer mô tả thực ra diễn ra rất gần bờ biển Hy Lạp.
Hải trình của Odyssey
Từ thời cổ đại đã có những chú giải về Odyssey. Ngày nay, nhiều bản đồ cố gắng “vẽ” lại hành trình của Odysseus. Những chú giải xưa và bản đồ hiện đại thường hiểu rằng Homer để Odysseus đi từ đầu này sang đầu kia Địa Trung Hải: xuất phát ở Troy, đi qua biển Aegea xuống phía nam Hy Lạp; khi đến gần vịnh Laconia thì gió mạnh đẩy ông trệch hướng.
Vì thời gian “bị gió thổi dạt” mà Homer mô tả khá dài, đa số nhà bình chú cho rằng Odysseus bị đẩy xa về phía tây, đến tận Tunisia hoặc vùng lân cận. Từ đó, ông được cho là chu du khắp Tây Địa Trung Hải—Ý, Sicilia, thậm chí cả Tây Ban Nha—tùy cách diễn giải. Với một người đang cố đi từ Troy về Ithaca (phía tây Hy Lạp), lộ trình này vốn dĩ luôn gây bối rối vì rất… vô lý.
Tim Severin nghĩ khác
Trong vài thập kỷ gần đây, nhà sử học, thủy thủ kiêm nhà thám hiểm Tim Severin đã kết hợp kiến thức lịch sử với trải nghiệm thực tế trên biển. Ông chú ý rằng một địa danh trong Odyssey—sông Acheron—rõ ràng trùng với con sông cùng tên ở tây Hy Lạp. Điều này gợi cảm hứng cho ông khảo sát lại “đường đi thật” của Odyssey.
Nguyên tắc then chốt của Severin: Odysseus thực lòng muốn về nhà; mọi chi tiết nên được diễn giải theo hướng ấy. Khi bị gió đánh bật khỏi mũi nam Hy Lạp, Odysseus hợp lý nhất là cố bám hướng, giữ vị trí tối đa cho đến khi gió dịu, thay vì “mặc kệ gió đưa đi” như cách hiểu truyền thống.
Crete và xứ người khổng lồ Cyclops
Nếu vậy, quãng đường Odysseus bị cuốn đi sẽ ngắn hơn rất nhiều. Thay vì đến Tunisia, ông có khả năng chạm bờ châu Phi gần vùng sau này là Cyrene—gần như thẳng phía nam Hy Lạp. Nếu đúng, đây chính là xứ Người Ăn Hoa Sen (Lotus-Eaters).
Địa điểm kế tiếp trong Odyssey là một đảo nhỏ ngay cạnh một đảo lớn—quê hương của Polyphemus, gã Cyclops. Từ Cyrene quay ngược hướng Hy Lạp theo đường hợp lý, ta gặp góc tây nam đảo Crete. Thời Homer (trước khi động đất làm biến đổi địa mạo), bán đảo Paleochora phần lớn còn chìm, tạo thành một đảo nhỏ ngay ngoài góc tây nam Crete—khớp mô tả “đảo nhỏ cạnh đảo lớn”.
Severin còn ghi nhận truyền thuyết dân gian ở Crete kể về giống người khổng lồ một mắt sống trong hang và ăn thịt người—tương đồng kỳ lạ với Cyclops của Homer.
Bài Liên Quan
Mezapos: Vịnh tròn “chuẩn sách”
Tiếp tục men theo bờ Hy Lạp về Ithaca, Homer kể Odysseus đến đất Laestrygones: một vịnh tròn có cửa vào hẹp, đủ chỗ cho chín con thuyền; riêng Odysseus neo bên ngoài. Vách đá bao quanh, người Laestrygones từ trên ném đá xuống thuyền quân Odysseus.
Trên tuyến đường hợp lý từ Crete lên Ithaca, Severin gặp một địa điểm kỳ lạ: Mezapos—một vịnh tròn đúng như mô tả, cửa hẹp, bị vách đá vây bọc, đủ cho chín thuyền, và có thể chặn lối ra—đặc điểm các địa điểm được đề xuất khác thường không đáp ứng vì quá rộng.
Cửa vào âm phủ ở Hy Lạp
Thoát Laestrygones, Odysseus và con thuyền sống sót cập Aeaea, đảo của Circe. Không xa bờ là lối vào âm phủ, nơi có sông Acheron, sông Cocytus (“than khóc”), và sông “Lửa Rực”.
Tại vùng Epirus (tây Hy Lạp) có sông Acheron; một phụ lưu—theo ghi chép cổ—từng mang tên Cocytus, đúng từ Hy Lạp nghĩa là “than khóc” mà Homer dùng. Severin còn nghe kể xưa kia có một dòng nước phát quang nối khu vực này; lại từng có thần điện gọi hồn người chết (nekyomanteion), trùng khớp bối cảnh Odyssey. Về “đảo Circe”—nữ thần thiên nhiên—ứng cử viên hợp lý là Paxos, một đảo gần bờ, về sau (thời La Mã) gắn với thần Pan, vị thần tự nhiên.
Còn chuyện vì sao Odysseus “đi lố” qua Ithaca mà không nhận ra? Severin gợi ý Homer đã ghép hai truyền thống vốn độc lập. Một khả năng khác: gió Sirocco mạnh ở biển Ionian, kèm tầm nhìn kém, đã thổi phăng ông qua khỏi đích đến.
Scylla và Charybdis ở kênh hẹp Lefkada
Từ Paxos xuôi nam về Ithaca phải đi qua Lefkada. Xưa kia Lefkada không nối với đất liền; giữa đảo và bờ có một kênh hẹp (nay phía bắc đã bị lấp). Severin cho rằng đây chính là nơi Odysseus đối mặt hai hiểm họa: Scylla và Charybdis—mỗi bên một “quái vật”—theo mô tả Homer (Charybdis như xoáy nước, Scylla như quái vật nhiều đầu ẩn trong hang trên vách nước, đối diện Charybdis).
Tại kênh Lefkada, Severin tìm thấy hang trên vách đá ngay trên mặt nước, đúng như ông dự đoán. Kỳ lạ hơn, dãy núi bờ bên kia gọi là Lamia—“lamia” trong thần thoại Hy Lạp–Bulgaria là quái vật rắn bắt trẻ em; biến thể Bulgaria (lamya) mang nhiều đầu—rất gần hình tượng Scylla của Homer. Còn ngay phía bắc cửa kênh cổ dọc Lefkada là mũi đất tên Cape Skilla—gợi liên tưởng trực tiếp.
Về Charybdis, nay cửa kênh đã bị lấp, nên khó xác minh xưa có xoáy nước hay không. Dẫu vậy, Severin quan sát thấy đôi lúc có dòng chảy mạnh đổ ra từ vịnh phía bắc xuống kênh, trong khi dòng mặt tự nhiên của kênh lại chảy về bắc—hai dòng ngược chiều có thể tạo nên xoáy.
Vậy Odysseus Thực Sự Đã Đi Những Đâu?
Kết lại: Odysseus có đi khắp Địa Trung Hải—thậm chí đến tận Tây Ban Nha—như truyền thống hình dung? Hay Homer mô tả một nỗ lực hợp lý hơn để trở về Ithaca? Có lẽ ta sẽ không bao giờ biết chắc. Nhưng Tim Severin đã đưa ra một giả thuyết thuyết phục rằng phần lớn lộ trình trong Odyssey diễn ra không xa đất liền Hy Lạp. Ông bác bỏ cách hiểu rằng Odysseus “mặc gió cuốn mình đi” hàng trăm dặm, mà cho rằng vị anh hùng cố giữ vị trí tối đa.
