Alexander III xứ Macedon – Alexander Đại đế – là một trong những nhân vật nổi tiếng nhất lịch sử nhân loại. Từ một hoàng tử sinh ra ở Pella năm 356 TCN, đến khi qua đời ở Babylon năm 323 TCN, mới 33 tuổi, ông đã trở thành Vua xứ Macedon, Lãnh tụ Liên minh các thành bang Hy Lạp, Pharaon của Ai Cập, Đại vương của Ba Tư và người thống trị một đế quốc kéo dài từ Hy Lạp, Ai Cập ở phương Tây đến tận miền Tây Ấn Độ ở phương Đông.
Chính vì vậy, tên tuổi ông vừa rực rỡ vừa dễ bị bao phủ bởi truyền thuyết. Bài viết này kể lại đời, nghiệp và di sản của Alexander, tách bớt lớp huyền thoại để nhìn thấy con người thật và dấu ấn lịch sử mà ông để lại.
Dòng thời gian và những trận đánh then chốt
- Tháng 7/356 TCN – Alexander sinh tại Pella, con vua Philip II (vương triều Argead) và hoàng hậu Olympias, con gái vua Neoptolemus I xứ Epirus.
- 338 TCN – Trận Chaeronea – Chàng thanh niên 18 tuổi chỉ huy kỵ binh Macedon, góp phần quyết định chiến thắng trước liên minh Thebes–Athens và các đồng minh Hy Lạp.
- 336 TCN – Vua Philip II bị ám sát; Alexander kế vị.
- 335 TCN – Chinh phạt Thebes – Một trong những hành động đầu tiên của tân vương là dập tắt cuộc nổi dậy chống quyền bá chủ Macedon; Thebes bị phá hủy đẫm máu.
- Tháng 5/334 TCN – Trận Granicus – Alexander vượt Hellespont sang châu Á, thắng trận đầu trước quân Ba Tư.
- 332 TCN – Vây hãm Tyre – Xây con đê vươn ra đảo để công phá thành phố chiến lược của người Phoenicia.
- 332 TCN – Chinh phục Ai Cập, đến ốc đảo Siwa gặp thần sấm Amun để “xác nhận” nguồn gốc thiêng liêng.
- Tháng 11/333 TCN – Trận Issus – Đối đầu Darius III lần đầu; đại thắng.
- Tháng 10/331 TCN – Trận Gaugamela – Đòn quyết định đánh bại Darius III; tiếp đó chiếm Babylon, Susa, Persepolis.
- 330–328 TCN – Tiếp chiến ở Bactria và Sogdiana (Trung Á).
- 327 TCN – Vây “Đá Sogdian” – “Muốn chiếm nơi này cần những người có cánh”; Alexander cưới công chúa Roxana.
- Tháng 5/326 TCN – Trận Hydaspes (sông Jhelum) – Trận lớn cuối cùng, đối đầu vua Ấn Độ Porus ở Punjab.
- 326–325 TCN – Quân Macedon nổi loạn; Alexander dẫn quân trở lại Ba Tư qua sa mạc Gedrosia đầy chết chóc.
- 324 TCN – Củng cố quyền lực ở Ba Tư; tiếp nhận proskynesis (nghi thức phủ phục), tổ chức “lễ cưới Susa” gả nhiều tướng Macedon cho quý nữ Ba Tư; chính mình cưới Stateira và Parysatis II. Cũng trong năm này, Hephaestion qua đời.
- Tháng 6/323 TCN – Alexander mất tại Babylon, gần 33 tuổi.
Xuất thân và những năm đầu đời
Alexander chào đời ở Pella – thủ đô vương quốc Macedon. Tương truyền (Plutarch kể lại), đúng ngày ông sinh, đền Artemis ở Ephesus bốc cháy vì các vị thần “mải bận” với sự chào đời của kẻ “vĩ đại tương lai”. Dù chỉ là truyền thuyết nở rộ sau này, những câu chuyện ấy phản chiếu một thực tế: ngay từ rất sớm, người đương thời và hậu thế đã nhìn Alexander qua lăng kính điềm báo và thần thoại.
Cha của Alexander là Philip II, người cải tổ quân đội, biến Macedon từ một vương quốc ngoại biên thành cường quốc khuấy đảo chính trường Hy Lạp. Mẹ ông là Olympias, công chúa xứ Epirus, một phụ nữ cá tính mạnh, nhiều màu sắc nghi lễ huyền bí. Philip có nhiều vợ – tập quán chính trị để bảo đảm người thừa kế – nhưng Olympias từng là người được sủng ái nhất: sau Chaeronea (338 TCN), ông dựng tượng vàng–ngà của chính mình, của Alexander và của Olympias tại Olympia – vinh dự không bà vợ nào khác có.
Ngay cả chuyện ông sinh ra cũng được thêu dệt: Olympias mơ thấy sấm sét đánh vào dạ con trước đêm hợp cẩu với Philip – ám chỉ Zeus chính là “cha” đứa trẻ. Những “điềm trời” ấy, dù khó tin, đã phục vụ cho chính trị: một vị vua có dòng dõi thần linh thì mệnh trời hợp lẽ hơn.
Tuổi thiếu niên, Alexander đã nổi bật bởi gan dạ và uy lực cá nhân. Giai thoại nổi tiếng nhất là thuần phục ngựa Bucephalus: con ngựa dữ không ai cưỡi nổi, Alexander nhận ra nó sợ cái bóng của chính mình, bèn quay đầu nó ra phía mặt trời và cưỡi đi trong tiếng trầm trồ. Philip nhìn con, nói câu để đời: “Con phải tìm một vương quốc đủ lớn cho tham vọng của mình. Macedon quá nhỏ!”
Giáo dục: từ khổ hạnh đến triết học
Là con của Philip, Alexander được chuẩn bị để trị vì. Thời ấu thơ, thầy dạy ông là Leonidas – họ hàng với Olympias – người mang phong thái Sparta khắc kỷ, rèn Alexander sống tiết chế, chịu khổ, không buông mình vào xa hoa hoàng gia. Câu chuyện “tiết kiệm hương trầm” nổi tiếng: khi Alexander đổ cả nắm nhang vào lửa cúng, Leonidas mắng học trò dùng thứ quý quá phung phí; Alexander đáp trả nhiều năm sau bằng cách gửi tặng thầy 600 talent nhang từ châu Á, kèm lời nhắn: “Từ nay thầy có thể rộng tay hơn.”
Khi thiếu niên, Alexander gặp Aristotle, học trò kiệt xuất của Plato. Philip – người vừa phá hủy quê Aristotle là Stageira – hứa tái thiết thành để đổi lấy việc Aristotle dạy dỗ con trai mình. Tại Mieza, Alexander học cùng những người bạn – sau này là công thần và đối thủ: Ptolemy, Hephaestion, Cassander… Chương trình học bao trùm triết học, lôgic, y học, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo. Dưới ảnh hưởng Aristotle, Alexander mê các sử thi Homer; ông luôn mang bản Iliad đã được thầy chú giải trong những năm chinh chiến – mơ sánh vai Achilles.
Lên ngôi: Từ nhiếp chính đến đế nghiệp
Từ rất sớm, Alexander đã biểu lộ thiên tư quân sự. Năm 16 tuổi, làm nhiếp chính, ông đã dẹp loạn bộ tộc Maedi (người Thrace) nhân lúc Philip đi chinh phạt; đến Chaeronea (338 TCN), ông xé nát đội hình Thebes, mở đường cho chiến thắng. Cuộc hôn nhân của Philip với Cleopatra Eurydice (337 TCN) từng làm lung lay địa vị thái tử của Alexander; song vụ ám sát Philip năm 336 TCN (đao thủ: Pausanias xứ Orestis) đã thay đổi tất cả. Alexander nhanh chóng được quý tộc và quân đội tôn làm vua, xử trảm các hoàng thân Lyncestis bị nghi đồng mưu và các đối thủ tiềm tàng. Có nguồn cổ (không chắc chắn) ngờ rằng Olympias – Alexander liên quan đến mưu sát, nhưng không có bằng chứng. Khi thế lực đã vững, mẹ làm nhiếp chính, Alexander rời Macedon, tiếp tục kế hoạch của Philip: chiến dịch “toàn Hy Lạp” trừng phạt Ba Tư.
Chinh phục đế quốc Ba Tư
Trước khi vượt biển, Alexander phải ổn định Hy Lạp. Năm 335 TCN, Athens và Thebes lợi dụng cái chết Philip để định thoát khỏi ách Macedon. Alexander đang đánh người Thrace liền quay quân thần tốc, bao vây Thebes. Thành bị san phẳng, dân chúng bị giết hoặc bán làm nô lệ; Athens sợ hãi, quy phục. Cú ra tay tàn khốc ấy giúp Alexander rảnh tay sang châu Á.
Năm 334 TCN, Alexander vượt Hellespont, đem theo hơn 50.000 quân, tiến dọc Tiểu Á. Trận Granicus (tháng 5/334 TCN) – đối đầu các quan trấn (satrap) Ba Tư và tướng đánh thuê người Hy Lạp Memnon xứ Rhodes – là chiến thắng mở màn. Memnon khuyên “vườn không nhà trống” để làm Alexander kiệt quệ, nhưng phe Ba Tư chọn đánh; kết cục, quân Macedon thắng lớn.
Alexander tiếp tục chiếm Halicarnassus, tiến qua Lycia và Pamphylia; ở Gordium, ông “chém nút Gordian” – câu đố truyền rằng ai tháo được sẽ “làm vua châu Á” – một màn tuyên truyền khéo léo. Tại Issus (11/333 TCN), ông lần đầu đối đầu Darius III trên địa hình hẹp, dồn ép quân Ba Tư đông gấp đôi; Darius bỏ chạy, suýt bị bắt. Sau đó là cuộc vây hãm Tyre (332 TCN) – thành phố đảo kiên cố. Quân Macedon đắp đê vươn ra biển, kéo máy bắn đá, và khi tường vỡ, cuộc tàn sát ở Tyre kinh hoàng.
Từ Tyre, Alexander tiến vào Ai Cập, giải phóng vùng đất cổ khỏi ách Ba Tư; đến Siwa, ông nhận lời thần Amun – “con trai của Amun” – củng cố huyền thoại thần tính. Từ Ai Cập, ông quay về phương Đông, đuổi theo Darius và quyết chiến ở Gaugamela (10/331 TCN).
Một lần nữa, chiến thuật linh hoạt và kỵ binh quyết liệt của Alexander đập tan quân Ba Tư đông vượt trội; Darius lại chạy, sau bị thuộc hạ sát hại. Alexander vào Babylon trong khải hoàn, rồi chiếm Susa và Persepolis. Persepolis – kinh đô nghi lễ nguy nga – bị đốt cháy: báo thù cho Athens năm 480 TCN, tai nạn say rượu, hay phá hoại vô nghĩa? Sử gia còn tranh cãi.
Vua của châu Á: Trấn áp Trung Á, kết thân địa phương
Sau Gaugamela, chiến tranh chưa kết thúc. Alexander đuổi theo kẻ giết Darius – Bessus – băng qua Afghanistan ngày nay. Năm 329 TCN, Bessus bị phản bội và xử tử. Nhưng vùng Sogdiana (Uzbekistan) nổi dậy; Alexander thắng ở sông Jaxartes (327 TCN), rồi vây thành lũy núi Ariamazes – “cao đến nỗi cần người có cánh”. Ông cho vài trăm lính leo vách đá, giương “đôi cánh Macedon” thị uy buộc thành đầu hàng. Ở đó, ông gặp Roxana, công chúa Bactria; cưới nàng để thắt liên minh chính trị. Về sau, Alexander IV, con ông với Roxana, ra đời năm 323 TCN – sau khi cha đã mất.
Tiến vào Ấn Độ: Trận Hydaspes và giới hạn cuối cùng
Khi Trung Á tạm yên, Alexander hướng đến tiểu lục địa Ấn Độ – chặng cuối cuộc phiêu lưu chinh phạt. Một số thủ lĩnh Gandhara thần phục; kẻ không chịu là Porus, vua vùng giữa hai sông Jhelum (Hydaspes) và Chenab. Trận Hydaspes (5/326 TCN) là trận cuối vĩ đại trong sự nghiệp Alexander. Quân Macedon thắng nhưng tổn thất nặng, lần đầu đối mặt voi chiến – khí cụ gieo khiếp đảm. Bucephalus, con ngựa tri kỷ, chết trận; Alexander lập thành Boukephala để vinh danh.
Tại sông Hyphasis, binh sĩ không chịu tiến nữa. Alexander đành rút, đưa đạo quân xuống theo sông Indus ra biển; rồi chia quân: một phần theo đô đốc Nearchus đi đường biển qua Vịnh Ba Tư; phần lớn còn lại – do Alexander trực tiếp chỉ huy – băng sa mạc Gedrosia khắc nghiệt trở về. Rất nhiều người chết khát và kiệt sức; năm 324 TCN, họ đến Susa.
Nhà cai trị & quản trị
Đến Susa (324 TCN), Alexander đã nắm một cương vực hơn 5 triệu km² – rộng nhất từng do một cá nhân cổ đại trực tiếp cai trị. Vấn đề là làm sao quản trị? Câu trả lời của ông là thực dụng: giữ nguyên cấu trúc địa phương ở nhiều nơi, đặc biệt hệ thống satrapy của Ba Tư; thay quan trấn Ba Tư bằng người Macedon hoặc bộ hạ trung thành, thuế vẫn thu, chỉ thay vua.
Cách làm đó giúp quân đội tiếp tục tiến mà không sa lầy hành chính, nhưng không tạo nền tảng bền vững. Quyền lực của Alexander dựa rất nhiều vào uy tín cá nhân và khả năng thuyết phục–cưỡng chế binh tướng. Càng đi xa về phía Đông, sự ổn định càng mong manh; nổi lên tham nhũng, phản loạn, lạm quyền ở các tỉnh.
Hy Lạp hóa
Dù bộ máy cai trị ít thay đổi tận gốc, tác động văn hóa của đế quốc Alexander rất sâu rộng. Ông lập hàng loạt “Alexandria” – đặc biệt đông Tigris như các tuyến đồn trú và tuyên ngôn ý chí. Nổi tiếng nhất là Alexandria ở Ai Cập (331 TCN) – sau này có hải đăng kỳ vĩ và thư viện lừng danh, trở thành trung tâm học thuật Địa Trung Hải trong nhiều thế kỷ.
Quá trình Hellenization – “Hy Lạp hóa” – lan tỏa: ngôn ngữ Hy Lạp, tôn giáo, kiến trúc, mỹ cảm lan khắp vùng chinh phục. Mỹ thuật Gandhara mang dấu ấn Hy Lạp; ở Pakistan, đền đài dựng cột Ion; những thành phố đa nguyên nảy sinh, nơi thương nhân, binh lính, trí thức Hy Lạp chung sống cùng người địa phương.
Song giao lưu không một chiều. Triều đình Macedon tiếp thu nghi lễ Ba Tư, đặc biệt proskynesis – phủ phục trước vua. Với người Macedon, đó là sỉ nhục; với Ba Tư, là bình thường. Alexander tiếp nhận nghi thức ấy, khiến nhiều tướng lĩnh bất bình. Cùng lúc, ông đưa giới quý tộc Ba Tư vào bộ máy, gả cưới để hòa huyết. Lễ cưới Susa (324 TCN) – Alexander cưới Stateira (con gái Darius III) và Parysatis II (con Artaxerxes III) – là biểu tượng của chủ trương hòa nhập tinh hoa.
Một mồi lửa cho mâu thuẫn là “thần tính” của Alexander. Ở Siwa, ông nhận mình là con Amun, rồi đồng nhất Zeus–Ammon. Tiền đúc về sau khắc đầu Alexander với sừng cừu – biểu tượng của Ammon. Việc muốn được tôn như thần, trái với tinh thần Hy Lạp, càng đẩy khoảng cách giữa vua và chiến hữu. Khúc quanh bi kịch là vụ ông giết Cleitus “Hắc” – công thần từng cứu mạng – trong cơn nổi nóng khi bị chê rằng vinh quang của ông dựa trên nền móng Philip: một mũi giáo xuyên ngực đã cắt đứt cả tình cũ lẫn ảo tưởng bất khả sai lầm.
Suy tàn & xuống dốc
Trở lại Ba Tư, Alexander đối mặt với hậu quả sa mạc Gedrosia và quản trị rệu rã: xử tử kẻ tham nhũng, đối phó binh biến khi định giải ngũ một bộ phận cựu binh. Dẫu bị phản đối, ông vẫn trọng dụng người Ba Tư, sáp nhập họ vào quân đội và thượng tầng chính trị. Năm 324 TCN, Hephaestion – bạn thân, có thể là người tình – qua đời ở Ecbatana. Alexander đau đớn tột cùng, như Achilles khóc Patroclus: truyền rằng ông ra lệnh phá đền Asclepius – thần y – vì “đã không cứu” bạn.
Cái chết của “thần vương”
Áp lực đế nghiệp đè nặng; Alexander có thể uống rượu quá độ. Một cơ thể đã mang nhiều thương tích, nhiệt đới khắc nghiệt, bệnh sốt hoành hành… Ngày 11/6/323 TCN, tại cung Nebuchadnezzar II ở Babylon, Alexander tạ thế, hưởng 33 tuổi. Suốt hơn một tuần trước đó, cơn sốt hành hạ ông kiệt quệ. Tin đồn đầu độc nhanh chóng lan truyền – nhưng không có bằng chứng; hẳn con người khó tin một anh hùng vĩ đại lại chết tự nhiên.
Nỗi đau buồn lập tức chuyển thành sợ hãi và hỗn loạn. Đế quốc rộng lớn ấy về bản chất là của Alexander; không có ông, ai sẽ giữ được? Khi người ta hỏi chọn ai kế vị, ông chỉ khẽ thều thào: “cho kẻ mạnh nhất”. Hạt giống cho mấy chục năm nội chiến Diadochi (các “người kế nghiệp”) từ đó nảy mầm.
Lăng mộ Alexander: Kho báu thất lạc
Ban đầu, thi hài ông được đặt trong quan tài vàng rời Babylon về Macedon, có lẽ để an táng ở Vergina cùng tổ tiên vương triều Argead. Có truyền ngôn Alexander mong muốn được chôn ở Siwa, bên “cha” Zeus–Ammon. Nhưng xác không bao giờ trở lại Macedon: tướng Ptolemy – sau là Ptolemaios I Soter – đánh cướp linh cữu, đem về Ai Cập lập vương triều Lagid – nhà nước Hellenistic bền vững nhất cho đến khi La Mã chinh phục (31 TCN). Các tướng khác như Perdiccas, Eumenes cũng tranh nhau di vật biểu tượng: áo giáp, vương miện, trượng vương…
Ban đầu, Ptolemy đặt thi hài ở Memphis; khi Alexandria lớn mạnh và thành kinh đô, ông chuyển xác vào Soma – lăng–đền vĩ đại. Nhiều nhân vật La Mã hành hương đến kính viếng: Julius Caesar, Pompey, Augustus… Các hoàng đế La Mã nhiều lần mơ sánh mình với Alexander (không chỉ những kẻ bị chê như Caracalla, mà cả Trajan – optimus princeps). Đầu thế kỷ III, sau khi Septimius Severus thăm viếng, lăng đóng cửa. Đến khi sắc lệnh Theodosius (381) buộc đóng mọi đền thờ ngoại giáo, Soma biến mất khỏi bản đồ Alexandria. Từ đó, nơi an táng Alexander trở thành một trong những bí ẩn lớn của cổ sử: giả thuyết ông được di chuyển đâu đó trong Ai Cập, về Macedon, thậm chí Venice… Cuộc săn tìm vẫn chưa có hồi kết.
Alexander trong diễn giải hiện đại
Ngay khi còn sống, Alexander đã đi vào huyền thoại. Nhiều chuyện khó tin về ông được tập hợp trong “Tiểu thuyết Alexander” (pseudo-Callisthenes) tại Alexandria: chuyện nữ hoàng Amazon Thalestris, chuyện “người có cánh” ở núi Sogdian… Nguồn tư liệu về đời ông phong phú, nhưng rất khó tách hư cấu khỏi sự thật.
Không ai phủ nhận ảnh hưởng khổng lồ của Alexander: đội quân ông mang văn minh Hy Lạp khắp Cận Đông; ông truyền cảm hứng cho những nhà tham vọng như Julius Caesar – người ở tuổi 33 từng than chưa làm được như Alexander. Trong truyền thống Hy–La, ông thường được ca tụng như người hùng. Nhưng các học giả hiện đại thận trọng hơn: bên cạnh thiên tài chiến thuật và khả năng lãnh đạo, ông là một chúa chiến tranh, kéo quân đi hàng chục nghìn dặm trên sứ mệnh chinh phục đẫm máu, giết không chỉ binh sĩ, mà cả thường dân vạ lây. Trong văn học Zoroastrian Ba Tư, ông bị gọi là “kẻ bị nguyền rủa” (gujastak). Ngày nay, nhiều nhà sử học thoát khỏi nhãn quan lãng mạn Greco–Roman để nhìn Alexander qua mắt kẻ bị chinh phục.
Di sản
Nhà văn Plutarch, khi ghép đôi Alexander với Julius Caesar trong Song hành liệt truyện, xin lỗi độc giả vì không thể kể hết chiến công của ông – “quá nhiều, quá lớn”. Quả vậy, trong đời ngắn ngủi, Alexander đã dẫn quân Macedon mang văn hóa Hy Lạp từ Pella đến Punjab; dựng nên một đế quốc bằng mũi giáo sarissa để truy cầu vinh quang, và có lẽ cả thần tính. Nhưng đế quốc lớn ấy cũng mỏng manh: thiếu ông, nó vỡ vụn; các Diadochi chém giết để lập nên những vương quốc Hellenistic: Seleucid, Ptolemaios, Antigonid…
Tuy vậy, những Alexandria, ngôn ngữ Hy Lạp, nền nghệ thuật lai ghép, các mạng lưới thương mại và tri thức mà ông thúc đẩy thì sống lâu hơn gươm giáo. Từ thần thoại người hùng đến phê phán chinh phạt, từ đền Soma thất lạc đến những đồng tiền khắc sừng Ammon, Alexander vẫn ám ảnh trí tưởng tượng nhân loại. Hai thiên niên kỷ trôi qua, người ta vẫn bị hút vào cái tên và huyền thoại ấy – không chỉ vì đất đai ông chiếm được, mà vì câu hỏi mà cuộc đời ông đặt ra: một con người có thể đi xa tới đâu để chạm vào bất tử, và cái giá phải trả cho tham vọng đó là gì?
