Athena là nữ thần trí tuệ, chiến tranh và thủ công. Bà là con gái cưng của Zeus, và có lẽ cũng là vị thần thông thái, dũng cảm, và đặc biệt khéo léo nhất trong số các vị thần trên đỉnh Olympus.
Theo truyền thuyết, Zeus từng được báo rằng một người con trai của ông sẽ đoạt ngôi, giống như chính ông đã từng lật đổ cha mình là Cronus. Vì vậy, khi Metis mang thai, Zeus đã nuốt bà vào bụng. Sau đó, Athena ra đời từ chính đầu Zeus, xuất hiện với giáp trụ đầy đủ và trưởng thành ngay từ đầu. Câu chuyện này trở thành một đề tài phổ biến trong nghệ thuật Hy Lạp, thường được miêu tả với cảnh Hephaistos đóng vai “bà mụ”, bổ đầu Zeus bằng rìu để Athena chào đời. Athena từ lâu được coi là đứa con mà Zeus yêu thương nhất.
Danh hiệu và tính cách của Athena
Athena mang nhiều danh hiệu: Pallas (cô gái) và Parthenos (trinh nữ) – nhấn mạnh đến việc bà nổi bật giữa các vị thần Hy Lạp vì không hề vướng vào những mối tình vụng trộm với thần, bán thần hay người phàm. Bà còn được gọi là Promachos (chiến binh tiên phong), nhấn mạnh đến vai trò chiến tranh phòng thủ, yêu nước và chiến lược, trái ngược với người anh em hiếu chiến Ares. Những danh hiệu khác là Ergane (nữ thần thủ công) và Nike (chiến thắng). Dù vậy, Athena vẫn nổi tiếng với tài năng quân sự xuất chúng.
Bà tuyệt đối không phải đối tượng để khinh thường, minh chứng là việc biến Medusa thành quái vật Gorgon. Tinh thần công lý của Athena cũng rất mạnh mẽ: mọi hành vi bất kính đều bị bà trừng phạt nghiêm khắc, như các anh hùng Hy Lạp sau khi chiếm thành Troy và làm ô uế đền thờ của bà.
Athena cũng là nữ thần bảo trợ cho những công việc thủ công trong gia đình, ban cho con người tài nấu ăn và may vá. Truyền thuyết kể rằng bà từng phát minh ra nhạc cụ aulos (ống sáo kép), nhưng khi thấy hình ảnh má phồng lên của mình trong gương lúc thổi, bà liền vứt bỏ nó. Sau đó, thần rừng Marsyas nhặt lên và dùng.
Athena và thành Athens
Athena gắn liền với thành Athens – thành phố được đặt tên theo bà. Người dân Attica đã chọn Athena làm nữ thần bảo hộ sau khi bà ban tặng cho họ cây ô liu – biểu tượng của hòa bình và no đủ. Ngôi đền Parthenon (thế kỷ 5 TCN), đến nay vẫn sừng sững trên đồi Acropolis, được dựng lên để tôn vinh nữ thần.
Người con nuôi của bà – Erichthonios, một trong những vị vua đầu tiên của Athens – được cho là người khai sinh lễ hội Panathenaia, diễn ra bốn năm một lần để tưởng nhớ Athena. Lễ hội gồm một cuộc rước hoành tráng, nghi thức dâng tặng nữ thần một tấm áo peplos đặc biệt có thêu cảnh Gigantomachy (cuộc chiến giữa thần và khổng lồ), cùng nhiều cuộc thi thể thao. Phần thưởng cho các vận động viên chiến thắng là những chiếc bình gốm lớn khắc hình Athena, bên trong chứa dầu ô liu hảo hạng.
Không chỉ Athens, Athena còn được tôn kính ở nhiều thành phố khác: bà là nữ thần bảo trợ của Sparta, người sáng lập thành Thebes ở Boeotia, và xuất hiện trên tiền xu của Corinth.
Athena và các anh hùng Hy Lạp
Athena nhiều lần bảo vệ Hercules, giúp ông vượt qua những kỳ công, như lúc nâng bầu trời thay Atlas để tìm táo vàng Hesperides. Bà cũng giúp Perseus, trao cho chàng chiếc khiên để giết Medusa.
Athena đồng hành cùng Achilles, khích lệ và đưa ra lời khuyên khôn ngoan, thậm chí giúp chàng hạ Hector. Bà cũng bảo vệ Odysseus, gợi ý ông cải trang thành kẻ ăn mày khi trở về Ithaca, và che chắn ông khỏi mưa tên khi trừng phạt những kẻ cầu hôn. Jason cũng nhận được sự giúp đỡ của Athena khi bà gợi ý con tàu Argo – chiếc thuyền trường đầu tiên của Hy Lạp – được đóng để chở đoàn Argonauts lên đường tìm Bộ lông cừu vàng.
Trong Iliad của Homer, Athena là một nhân vật chủ chốt, luôn đứng về phía quân Hy Lạp. Bà hỗ trợ Achilles, Menelaos (cứu chàng khỏi mũi tên của Pandaros), và Diomedes (người được Athena dẫn mũi giáo để đâm trúng chính thần Ares). Athena còn đánh bại Aphrodite trong một cuộc xung đột, và chính bà cũng là người đã ban cho Odysseus ý tưởng về con ngựa gỗ.
Homer và Hesiod thường gọi Athena là “mắt sáng” (bright-eyed) và “Tritogeneia”. Bà còn được ca ngợi là “nữ thần chiến lợi phẩm”, “nữ thần tóc đẹp” và “Athena Alalkomenai”.
Biểu tượng của Athena
Những vật gắn liền với Athena gồm:
- Con cú – biểu tượng trí tuệ
- Cây ô liu – biểu tượng hòa bình và sung túc
- Vũ khí và giáp trụ – mũ vàng, khiên, giáo
- Aegis – chiếc áo giáp được làm từ da của một gã khổng lồ, trang trí tua vàng và đầu quái vật Gorgon (do Perseus tặng).
Tác phẩm điêu khắc nổi tiếng nhất về Athena thời cổ đại là tượng Athena Parthenos bằng vàng và ngà voi, cao hơn 12 mét, do Pheidias thực hiện, đặt trong đền Parthenon ở Athens. Dù bức tượng gốc đã mất, nhưng nhiều bản sao La Mã còn tồn tại cho thấy Athena uy nghi, mặc giáp đầy đủ, tay phải cầm tượng Nike, tay trái cầm khiên khắc cảnh chiến đấu với Amazons và Giants. Trên mũ đội có hình tượng nhân sư và hai con sư tử đầu chim (griffin).
Những hình ảnh nổi bật còn lưu lại của Athena gồm các bức phù điêu trên Parthenon và những bức metope từ đền Zeus tại Olympia.
