Trong thần thoại Hy Lạp, các vị thần Nguyên Sơ (tiếng Hy Lạp: Protogenoi – “những kẻ sinh ra đầu tiên”) chính là những lực lượng nguyên thủy và nền tảng nhất của vũ trụ. Họ không chỉ là các “nhân vật” mang hình người, mà trước hết là những bản thể – nguyên lý: Đất, Trời, Biển, Không khí, Bóng tối, Đêm, Ban ngày… Chính họ đã định hình vũ trụ, đặt ra các trật tự tự nhiên, rồi qua những cuộc kết hợp và xung đột, mở đường cho thế hệ tiếp theo nắm quyền: các Titan, và cuối cùng là các thần Olympian do Zeus lãnh đạo.
Bài viết này giới thiệu một cách mạch lạc thế hệ đầu tiên ấy – Protogenoi – theo các nguồn cổ điển, đặc biệt là Hesiod với tác phẩm Thần phổ (Theogony, khoảng 750–650 TCN), cùng những triển khai sau này của truyền thống Hy–La cổ đại.
Protogenoi là ai? Vì sao họ đặc biệt?
Ngay từ những dòng mở đầu Thần phổ, Hesiod phác họa một vũ trụ mới thành hình nơi trước tiên xuất hiện các bản thể nguyên sơ. Khác với các vị thần muộn hơn (như Zeus, Athena, Apollo…) thường được nhân cách hóa rõ ràng, mang thân – tâm – tính cách giống người, thì các nguyên sơ phần nhiều không có hình dạng người. Họ là hiện thân của các lực tự nhiên: Đất (Gaia), Trời (Uranus), Biển (Pontus), Vực thẳm (Tartarus), Không khí thượng tầng (Aether), Đêm (Nyx), Bóng tối (Erebus), Ban ngày (Hemera), Tình ái – Dục lực (Eros), và hơn thế nữa. Dẫu vậy, trong thế giới quan Hy Lạp, các bản thể ấy vẫn có ý chí, tham vọng, khuyết điểm, có thể yêu, ghét, thù hận hay liên minh – qua đó đẻ sinh nên các thế hệ thần – quái – người về sau.
Cốt lõi cần ghi nhớ: Protogenoi không “sống” trên Olympus; họ là các mặt cắt cấu trúc của thế giới – những gì làm nên vũ trụ – và vì thế vĩnh viễn bao trùm cả các thần Olympian.
Chaos – Hỗn Mang, cái hố lớn đầu tiên
“Trước hết là Chaos.” – Hesiod, Theogony
Trong tiếng Hy Lạp cổ, Chaos không phải “hỗn loạn” theo nghĩa đời thường, mà gần với “khe lớn, khoảng trống, vực mở” – một hư không mênh mông để từ đó mọi sự có chỗ mà hiện hữu. Hesiod không chỉ định giới tính cho Chaos; đây là bản thể vô hình, phi nhân, phi tính.
Về sau, nhà thơ La Mã Ovid (TK I SCN, Metamorphoses) diễn giải lại Chaos như một khối vật chất chưa định hình, “đống hổ lốn” của mọi yếu tố – lửa, khí, đất, nước – trộn lẫn bừa bộn trước khi trật tự xuất hiện. Dù là khoảng trống của Hesiod hay vật chất vô định của Ovid, Chaos vẫn là điểm khởi nguyên: từ đây, những nguyên sơ đầu tiên tự sinh ra, mở màn vũ trụ.
Theo truyền thống Hy Lạp, từ Chaos đơn thân sinh ra Nyx (Đêm) và Erebus (Bóng tối). Từ cặp đôi Đêm – Bóng tối ấy, Aether (không khí thượng tầng, sáng sủa) và Hemera (Ban ngày) ra đời. Có lối hiểu khác xem Chaos là tầng khí quyển thấp lấp đầy khoảng không lớn – điều này hợp lý khi xét đến việc Chaos “tự sinh” ra Nyx và Erebus như những làn tối mù đầu tiên của vũ trụ sơ khai.
Gaia – Đất Mẹ, cội nguồn phì nhiêu
Nếu Chaos là khung nền, thì Gaia là chất liệu sống. Bà là Đất, là Mẹ đầu tiên, hiện thân của sức sinh sản vĩnh cửu. Từ thân thể – mặt đất của Gaia, mọi sự sống trồi lên; trong nghệ thuật cổ, bà thường được vẽ từ ngực trở lên nổi khỏi mặt đất, dáng vẻ mẫu thân trầm ổn.
Gaia độc thân sinh ra:
- Uranus – Bầu trời, vừa là bạn đời tương xứng, vừa là mái che trùm khắp bà;
- Ourea – các ngọn núi;
- Pontus – Biển cả.
Khi kết đôi với Uranus, Gaia hạ sinh thế hệ Titan đầu tiên, cùng Cyclopes (Nhất mục) và Hecatoncheires (Bách thủ – trăm tay). Vai trò của Gaia trong thần thoại Hy Lạp rất chủ động: bà không chỉ sinh nở, mà còn bày mưu, trừng phạt, thay ngôi đổi chủ để tái lập cân bằng tự nhiên khi Trời – Đất bị lạm quyền.
Gaia và cuộc lật đổ Uranus
Sợ các con cướp ngôi, Uranus giam Cyclopes và Hecatoncheires xuống Tartarus. Gaia uất hận, trao cho Kronos – con út trong các Titan – lưỡi liềm để thiến và lật đổ Uranus. Máu của Uranus rơi xuống Đất, Gaia từ đó sinh ra Erinyes (Ba nữ thần báo oán), Các Khổng lồ (Giants) và Các tiên Meliae. Dương vật của Uranus bị ném xuống biển, bọt biển sinh Aphrodite – nữ thần Tình ái.
Kronos sau khi soán ngôi lại lập lại vòng bạo quyền: để tránh bị lật, hắn nuốt chửng từng đứa con do Rhea sinh. Rhea lừa Kronos bằng hòn đá bọc tã, cứu Zeus, đem giấu theo mưu kế của Gaia. Lớn lên, Zeus lật đổ Kronos, giải phóng anh chị em – mở ra cuộc chiến Titanomachy giữa Olympian và Titan.
Gaia đối đầu Zeus
Về sau, Gaia tiếp tục thách thức Zeus: bà sinh và thả quái xà Typhon (với Tartarus là cha) để lật đổ Zeus – nhưng thất bại. Tiếp nữa, bà kích động các Khổng lồ gây nên Gigantomachy – trận chiến giữa Khổng lồ và các thần Olympus – song Olympian vẫn thắng. Từ đó Gaia dần lui vào hậu cảnh, chủ yếu hiện diện như mẹ của một số nhân vật: Antaeus (đấu vật với Heracles), Orion (thợ săn do Artemis hạ sát), hay Erichthonius, vị tổ vua Athens (sinh ra từ Đất).
Tartarus – Vực sâu, ngục thất của kẻ phản nghịch
Tartarus vừa là bản thể nguyên sơ, vừa là địa điểm: vực thẳm tăm tối nằm dưới lòng đất. Hesiod mô tả: một cái đe từ Trời rơi xuống Đất mất chín ngày, và từ Đất xuống Tartarus lại chín ngày nữa. Trong tưởng tượng Hy Lạp, Tartarus là vùng sâu rào tường đồng, cổng sắt, u ám, nơi giam những kẻ chống lại trật tự vũ trụ.
- Uranus từng ném Cyclopes và Hecatoncheires xuống Tartarus.
- Sau Titanomachy, Zeus tống giam nhiều Titan (cả Kronos) vào đây.
- Tartarus cũng là nơi trừng phạt các tội nhân khét tiếng: Ixion, Tantalus, Sisyphus – những hình phạt miên viễn khiến khái niệm Tartarus dần tiệm cận “Địa ngục” trong hiểu biết hậu thế.
Trong phả hệ, Tartarus cùng Gaia sinh ra Typhon, con quái đa đầu kinh thiên động địa thách đố Zeus.
Eros – Tình ái, dục lực và nguyên lý sinh sôi
Trong nhiều bản kể cổ xưa, Eros là một trong những nguyên sơ xuất hiện ngay từ buổi đầu, nhân cách hóa xung lực tính dục, tình ái và sinh sản – động lực vũ trụ khiến sự sống nảy nở. Hình tượng thiếu niên tuyệt mỹ hay đứa trẻ có cánh bắn tên gắn với Cupid (tên La Mã) là giai đoạn muộn: đó là Eros con của Aphrodite, đầy mưu mẹo, biết khiến thần – người say đắm (như mũi tên làm Hades phải lòng Persephone, Helena say Paris, hay Apollo đuổi theo Daphne…). Ở bình diện nguyên sơ, Eros không “đáng yêu” như trong thơ trữ tình, mà là lực vô ngã thúc đẩy mọi sinh linh giao phối, sinh nở – thiếu Eros, không có sự sống mới.
Truyền thuyết nổi tiếng kể Eros kết hôn Psyche (Linh hồn), một ẩn dụ sâu sắc về tình yêu giữa Tình ái và Linh hồn – nhưng đó là lớp chuyện muộn, khi các nhà thơ và triết gia Hy–La nhân văn hóa các nguyên lý cổ xưa.
Nyx – Đêm, quyền năng khiến cả Zeus nể sợ
Nyx – con của Chaos – là Đêm. Nàng thường được hình dung một phụ nữ xinh đẹp, khoác áo đen phủ sao, đội vòng hoa thuốc phiện, mang đôi cánh đen. Nyx cưỡi cỗ xe đen đi khắp trời, kéo theo làn sương đêm, còn Hypnos (Ngủ) – con trai nàng – lái xe. Trong nhiều bản kể, Zeus cũng phải kiêng dè Nyx – vì nàng không chỉ là bóng đêm vật lý, mà còn là màn phủ quyền năng trên thần – nhân.
Nyx kết đôi với Erebus (Bóng tối) sinh ra Aether (Thượng khí, ánh sáng trên cao) và Hemera (Ban ngày). Về sau, Nyx đơn thân sinh ra hàng loạt khái niệm trừu tượng: Nemesis (Báo oán), Moirai (Ba Định mệnh), Eris (Bất hòa)… Cư trú của Nyx là tầng sâu u minh, nơi nàng “đổi ca” với Hemera: khi Đêm về, Ngày lui; khi Ngày đến, Đêm ẩn.
Erebus – Bóng tối, bóng râm của cõi chết
Erebus là bóng tối bao trùm vực sâu và cận âm ty – anh/em và cũng là phu quân của Nyx. Erebus không hiện ra như người; ông là bản thân bóng đen dày đặc quanh Hades và Tartarus. Trong vai tổ phụ, Erebus chủ yếu được nhắc đến như cha của Aether và Hemera với Nyx. Ở nhiều văn cảnh, “Erebus” còn được dùng đồng nghĩa (hoặc thay thế) cho cõi chết, bên cạnh Hades hay Tartarus.
Uranus – Bầu trời, người chồng bao phủ Đất Mẹ
Uranus là Trời, đứa con đầu tiên của Gaia. Hesiod kể: Gaia tự sinh Uranus để phủ trùm mình – một vòm trời làm nhà cho các thần. Uranus đem đến gió mưa cho Đất, giúp Đất sinh nở. Cùng Gaia, Uranus sinh ra các Titan, Cyclopes, Hecatoncheires.
Uranus ít khi được mô tả có hình người trong truyền thống Hy Lạp; người La Mã và các họa sĩ thời hậu kỳ đôi lúc nhân hình hóa ông thành một tráng niên hoặc lão nhân râu tóc bạc.
Như đã kể ở phần Gaia, Uranus trở thành bạo chúa, sợ con lật đổ, bèn giam các quái tử xuống Tartarus. Kronos theo mưu của Gaia cắt hạ Uranus, cướp ngôi. Trước khi phai mờ, Uranus nguyền đoán: kẻ phản cha sẽ bị con phản lại. Lời ấy ứng nghiệm khi Zeus lật Kronos và các Titan.
Ourea – Những vị thần–dãy núi
Ourea không phải một cá nhân duy nhất mà là tập hợp các vị thần–núi – những dãy núi chính là con của Gaia. Hesiod nói Đất Mẹ “sinh ra các đồi dài”, chốn cư ngụ cho các Nymph (tiên nữ suối khe). Khác nhiều nguyên sơ khác, Ourea hầu như không có tính cách hay ý chí riêng; họ là chính các địa mạo, các khối núi đứng sừng sững làm phông nền cho thần thoại Hy Lạp.
Pontus – Biển cả, cha của muôn loài thủy giới
Pontus – đứa con thứ ba của Gaia – là Biển. Người Hy Lạp cổ hình dung Pontus vừa là biển cả vô biên, vừa có thể hiện thân thành một ông lão râu xám trồi lên từ sóng, có mỏm càng cua trên đầu. Pontus chủ yếu nổi bật vì tư cách tổ phụ của các thần – quái biển:
- Với Gaia, Pontus sinh Nereus (cha của Nereid – các tiên nữ biển), Thaumas, Eurybia, Phorcys và Ceto. Cặp Phorcys – Ceto về sau sinh ra nhiều quái thủy nổi tiếng trong huyền thoại.
- Trong vài truyền thống, Pontus cưới Thalassa – nữ nhân cách của biển – và làm cha của mọi sinh vật hải giới.
Aether – Thượng khí, vùng sáng trong trẻo
Aether là không khí thượng tầng: trong, sáng, tinh khiết – khoảng trời mà các thần và cõi thiên giới cư lưu. Aether ít được nhân hình hóa, xuất hiện chủ yếu như bối cảnh vũ trụ học. Theo phả hệ phổ biến, Aether là con của Nyx và Erebus, đồng thời là phu quân của Hemera (Ban ngày). Cặp đôi này đôi khi được xem là cha mẹ của Thalassa (nữ thần biển) và có nơi còn gắn Aether với Eros.
Trong vài truyền thống muộn, Aether hòa trộn với Uranus (Trời), và được kể là cùng Gaia sinh ra các lực lượng cảm xúc (Buồn đau, Phẫn nộ, Báo oán…), thậm chí cả Titan, Tartarus, Pontus và Erinyes – cho thấy sự linh hoạt của phả hệ trong tư duy cổ đại.
Hemera – Ban ngày, kẻ xua sương đêm
Hemera là Ban ngày, con của Nyx và Erebus, chị/em và phu thê với Aether. Vai trò của Hemera là xua tan màn sương đêm của Nyx, mở đường cho ánh mặt trời rọi khắp đất. Dù sống chung một nhà với mẹ ở tầng u minh, Hemera và Nyx không bao giờ có mặt cùng lúc: Đêm đi, Ngày tới; Ngày về, Đêm lên.
Hemera thường được gắn với Eos (Bình minh). Hesiod phân biệt hai vị, nhưng trong tín ngưỡng dân gian, Eos mở cổng Trời cho Helios (Mặt trời) đi, còn Hemera là chính “ban ngày” – hai hình tượng chồng lớp trên chuyển động đêm – ngày.
Nyx và Erebus sinh ra trật tự ánh sáng – bóng tối
Bộ tứ Nyx – Erebus – Aether – Hemera tạo nên một trật tự luân phiên: Bóng tối và Đêm của cõi sâu sinh ra Ánh sáng và Ban ngày nơi thượng thiên; Đêm và Ngày thay nhau đi – về như nhịp thở vũ trụ. Ở đây, người Hy Lạp cổ giải thích tự nhiên bằng nhân cách hóa nhưng vẫn giữ nguyên khí chất của mỗi bản thể: Đêm không chỉ tối; Đêm còn quyền uy, mầu nhiệm, có thể che chở hoặc đe nẹt các thần mới nổi như Zeus.
“Các bình” của Zeus và cuộc chuyển ngôi vĩ đại
Từ các nguyên sơ, trật tự vũ trụ dần định hình; Gaia – Uranus thống trị trước, rồi đến Kronos (Titan), tiếp đó Zeus và Olympian. Truyền thống có kể Zeus sở hữu hai chiếc bình: một đựng phúc, một đựng họa; từ bình nào mà quà rơi xuống đầu phàm nhân thì kiếp người theo đó sáng – tối. Hình ảnh này vừa nhân học, vừa vũ trụ học: nó cho thấy các nguyên sơ không mất đi, mà đọng lại trong đời người như định mệnh pha trộn giữa ánh sáng và bóng tối.
Các nguyên sơ khác trong truyền thống Orphic
Sau Hesiod, đặc biệt trong giáo phái Orphic, xuất hiện thêm nhiều nguyên sơ khác, thường mang màu sắc vũ trụ luận – thần bí:
- Ananke – Tất yếu, Bắt buộc, Định mệnh, một nữ bản thể rắn – có cánh, tay cầm xa quay. Ananke là quyền lực sắp đặt vận hành của bầu trời và dòng thời gian; ngay cả Zeus cũng không vượt được Ananke.
- Chronos – Thời gian nguyên thủy (đừng nhầm với Kronos – Titan). Trong Orphic, Ananke và Chronos quấn nhau như hai con rắn, bóp vỡ “trứng vũ trụ”, phóng thích Phanes – ánh sáng nguyên thủy, nguyên lý sáng tạo, tương tự Eros nguyên sơ.
- Phanes – Đấng tỏa sáng, lưỡng tính – lưỡng thân, có cánh vàng và tính rắn, là nguồn suối sinh sôi đầu tiên, chúa tể đời đầu của vũ trụ theo Orphic.
- Hydros – Tổng thủy (mọi thứ nước), hòa với đất thành bùn nguyên thủy, từ đó mọi sự sống nảy sinh.
- Physis – Tự nhiên, gần gụi với Gaia như mặt triết học của Đất.
- Thesis – Sáng tạo, “mẹ của sáng tạo” trong vài truyền thống Orphic.
- Nesoi – Các đảo, như phiên bản nữ của Ourea (núi), do Poseidon dùng đinh ba mà đẩy ra biển, tạo thành đảo.
- Thalassa – Nữ nhân cách của biển, đối ngẫu với Pontus.
Trong một vài hệ phả hệ, Oceanus và Tethys (hai Titan) – lần lượt nhân cách hóa Đại dương vòng quanh và nước ngọt – cũng được xếp vào hàng nguyên sơ; tuy nhiên, truyền thống phổ biến xem họ là Titan, không phải Protogenoi.
Sự vận động của phả hệ: linh hoạt, đa giọng
Một điều quan trọng khi đọc thần thoại Hy Lạp: không có một “sơ đồ cây” duy nhất. Hesiod đặt nền, nhưng các thi sĩ, triết gia, tín phái sau đó thêm – bớt – hợp – tách. Chẳng hạn, Aether đôi lúc hòa vào Uranus; Eros có khi là nguyên sơ, có khi là con Aphrodite; Chronos (Thời gian) có khi bị đồng nhất với Kronos (Titan) do đồng âm trong tiếng Hy Lạp… Tất cả phản ánh một trí tưởng tượng linh hoạt của người Hy Lạp, vừa thơ ca vừa triết học, cố gắng nhân hóa vũ trụ để hiểu chính mình.
Vì sao Protogenoi quan trọng?
- Khung vũ trụ học: Họ giải thích cấu trúc và nhịp vận hành của thế giới: Đêm – Ngày, Ánh sáng – Bóng tối, Trời – Đất – Biển, Thượng khí – Hạ khí, Sinh – Diệt…
- Chính trị thần thánh: Các soán đoạt giữa Uranus – Kronos – Zeus mô phỏng chu trình quyền lực: sinh – thịnh – suy – thay thế; mỗi lần thay ngôi là một thiết lập trật tự mới.
- Nhân học – đạo đức: Qua Nyx – Nemesis – Moirai, người Hy Lạp ý thức định mệnh, báo oán, nhân quả; qua Eros, họ nhận ra xung lực sống vừa dẫn dắt, vừa có thể quật ngã.
- Tôn giáo – nghi lễ: Gaia được thờ phụng cùng các nữ thần phì nhiêu như Demeter, Persephone; các thần Chthonic (thuộc cõi đất) gắn liền với nông nghiệp, mùa vụ, cái chết và tái sinh.
Toàn cảnh Protogenoi: bản đồ tóm lược
- Chaos: khoảng trống/vật chất vô định ban đầu → sinh Nyx (Đêm), Erebus (Bóng tối).
- Nyx + Erebus → Aether (thượng khí, ánh sáng cao), Hemera (Ban ngày); Nyx đơn thân sinh thêm nhiều khái niệm trừu tượng (Nemesis, Moirai, Eris…).
- Gaia (Đất) đơn thân sinh Uranus (Trời), Ourea (Núi), Pontus (Biển).
- Gaia + Uranus → Titan, Cyclopes, Hecatoncheires.
- Gaia + Tartarus → Typhon.
- Pontus + Gaia → Nereus, Thaumas, Eurybia, Phorcys, Ceto; (vài bản) Pontus + Thalassa → mọi sinh vật biển.
- Aether + Hemera (vài bản) → Thalassa, có nơi gán thêm Eros.
- Truyền thống Orphic: Ananke + Chronos (hai xà thần) → trứng vũ trụ vỡ → Phanes (ánh sáng sáng tạo).
Kết: Di sản của những kẻ “sinh ra đầu tiên”
Khi ta kể chuyện Zeus phóng sét, Athena bật ra từ đầu Zeus, hay Poseidon quật đinh ba, ta đang ở tầng văn học của Olympian – những vị thần “người hóa” với hành trạng phong phú. Nhưng bên dưới lớp chuyện ấy là bộ khung Protogenoi: Đất – Trời – Biển – Đêm – Ngày – Ánh sáng – Bóng tối – Vực sâu – Dục lực. Không có họ, văn đàn của các thần không có sân khấu để diễn.
Điều cuốn hút ở Protogenoi là tính hai mặt: họ vừa là lực tự nhiên, vừa là nhân cách vũ trụ; vừa bất biến, vừa có thể ghen ghét – toan tính – nổi loạn. Qua đó, người Hy Lạp cổ nhìn thế giới như một cơ thể sống, nơi các nguyên lý không trừu tượng khô cứng, mà có gương mặt, có tiếng nói, có ý chí.
Hesiod đã ghi lại bản nhạc mở màn ấy: từ Chaos mở ra khúc dạo đầu cho Gaia, Nyx, Uranus, Tartarus, Eros, Aether, Hemera, Pontus…; rồi từ đó, câu chuyện trôi lên đến Kronos, Zeus và Olympus. Nhưng mỗi khi đêm rơi, sương đen của Nyx lại phủ xuống; mỗi khi gió biển thổi lên từ Pontus, hay núi Ourea lặng lẽ đứng nhìn mây trời Uranus; mỗi khi Eros làm ta khao khát một cuộc đời mới – ấy là lúc các nguyên sơ vẫn đang sống, đang thở, đang nói bằng ngôn ngữ của thiên nhiên trong chính thế giới của chúng ta.
