Từ khoảng năm 800 đến 300 TCN, nghệ thuật điêu khắc Hy Lạp kế thừa cảm hứng từ các công trình đồ sộ của Ai Cập và Cận Đông, rồi phát triển thành một tầm nhìn rất “Hy Lạp” về nghệ thuật. Các nghệ sĩ nắm bắt hình thể con người theo một cách chưa từng có: chăm chú vào tỷ lệ, thế đứng, và lý tưởng hóa vẻ đẹp hoàn mỹ của cơ thể.
Tượng đá và đồng của Hy Lạp trở thành những hình ảnh dễ nhận ra nhất trong lịch sử nghệ thuật. Cách nhìn về cơ thể người của nghệ sĩ Hy Lạp được sao chép rộng rãi ngay từ thời cổ đại và còn ảnh hưởng sâu rộng cho đến ngày nay.
Ảnh hưởng & tiến hóa của nghệ thuật Hy Lạp
Từ thế kỷ 8 TCN (thời kỳ Archaic – “Cổ sơ”), Hy Lạp chứng kiến sự gia tăng các tượng nhỏ đặc, làm bằng đất sét, ngà, và đồng. Nhiều khả năng gỗ cũng được dùng phổ biến nhưng khó bảo tồn nên ít tác phẩm còn lại. Các đầu người, hình thú – đặc biệt là đầu chim thần (griffin) – thường được đúc bằng đồng để gắn vào đồ vật như vạc, chậu. Hình người thời kỳ này mang phong cách gốm hình học (Geometric): tay chân kéo dài, thân trên tam giác. Tượng động vật, nhất là ngựa, được chế tác rất nhiều và tìm thấy ở các thánh địa như Olympia hay Delphi, cho thấy chức năng dâng cúng (votive) phổ biến của chúng.
Những tượng đá Hy Lạp xưa nhất (đá vôi) thuộc giữa thế kỷ 7 TCN, phát hiện ở Thera. Lúc này tượng đồng đứng tự do trên bệ ngày càng phổ biến; chủ đề tham vọng hơn như chiến binh, người đánh xe ngựa, nhạc công. Sang đầu thế kỷ 6 TCN, xuất hiện tượng cẩm thạch và những tượng kích thước người thật đầu tiên, dùng để dâng ở đền thờ (như một hình thức “phục dịch” biểu tượng cho thần) hoặc làm mốc mộ.
Những tượng đá lớn sớm nhất – kouros (thanh niên nam khỏa thân) và kore (thiếu nữ mặc y phục) – còn cứng đờ theo mô thức Ai Cập: tay thẳng áp sát thân, hai chân gần khép, mắt nhìn thẳng vô cảm. Nhưng dần dần, tóc và cơ bắp được khắc kỹ hơn, tượng “có hồn” hơn.
Tay bắt đầu khuỳnh nhẹ tạo căng cơ, một chân (thường chân phải) bước lên phía trước tạo cảm giác chuyển động. Tượng kouroi ở Argos, dâng tại Delphi (khoảng 580 TCN), là ví dụ tiêu biểu. Đến khoảng 480 TCN – những kouroi cuối cùng – thân hình sống động hơn: dồn trọng lượng sang chân trái, hông phải hạ, mông và vai thả lỏng, đầu bớt cứng, thoáng nụ cười. Tượng kore cũng tiến hóa tương tự, đặc biệt ở cách xử lý nếp áo ngày càng tự nhiên và phức tạp. Tỷ lệ cơ thể cũng “chuẩn hóa”: đầu bằng 1/7 chiều cao thân (bất kể tượng lớn nhỏ). Tới năm 500 TCN, nhà điêu khắc Hy Lạp đã thoát khỏi quy tắc ý niệm của thời Cổ sơ để tái hiện những gì họ quan sát trong đời thực.
Bước ngoặt của thời kỳ Cổ điển
Sang thời Cổ điển, điêu khắc Hy Lạp phá bỏ khuôn thước cũ và đạt tới điều chưa ai làm được: tượng người kích thước thật, sống động, tôn vinh cơ thể – đặc biệt là thân thể nam giới khỏa thân. Cẩm thạch trở thành chất liệu lý tưởng để chạm khắc theo “cảm giác từ bên trong” thay vì chỉ đục gọt bên ngoài: hình khối có độ căng, dường như “đông cứng khoảnh khắc” ngay trước mắt; gương mặt có biểu cảm; toàn thân gợi một tâm thế. Trang phục được tả tinh vi với kiểu “ướt gió” (wet look): vải mỏng áp sát đường nét cơ thể. Nói ngắn gọn, tượng không còn là tượng vô tri, mà như cơ thể vừa sống, vừa chuyển động.
Vật liệu & kỹ pháp
Chất liệu. Thời đầu, điêu khắc dùng đồng và đá vôi xốp; đồng không bao giờ lỗi thời, nhưng đá “chuẩn” về sau là cẩm thạch:
- Naxos: thớ mịn, lấp lánh;
- Paros: hạt to hơn, hơi trong;
- Pentelic (gần Athens): đục hơn, lâu ngày ngả mật (do sắt trong đá).
Đá được chọn vì dễ thi công, không phải để “để mộc”: đa số tượng Hy Lạp được tô màu (với mắt hiện đại có thể là… sặc sỡ).
Khai thác & tạo tác. Cẩm thạch được tách khối bằng khoan cung (bow drill) và nêm gỗ ngâm nước cho nở bung. Tượng lớn hiếm khi từ một khối; tay, cánh tay… thường đục rời, gắn bằng chốt. Nghệ nhân dùng đục nhọn hạ thô từ nhiều hướng (có thể dựa mô hình nhỏ để giữ tỷ lệ), rồi đục “năm răng”, đục bẹt các cỡ, khoan tay để lên chi tiết. Bề mặt mài bằng bột mài (thường là emery từ Naxos), ít khi đánh bóng. Tượng gắn bệ bằng chì, hoặc đặt trên cột (ví dụ Nhân sư Naxos ở Delphi, khoảng 560 TCN). Cuối cùng là tô màu: da, tóc, lông mày, môi, họa tiết y phục… bằng gam tươi; mắt khảm xương, pha lê, hoặc thủy tinh; chi tiết đồng như giáo, gươm, mũ, trang sức, mấn; có khi treo đĩa đồng nhỏ (meniskos) trên đầu để… chống chim làm bẩn tượng.
Đồng. Tiếc rằng tượng đồng dễ bị nấu lại qua các thời kỳ, còn tượng đá vỡ thì… khó tái chế, nên tượng đá sống sót nhiều hơn. Các tượng đồng đặc thời đầu dần nhường chỗ cho tượng lớn có lõi (đôi khi rút ra để rỗng). Kỹ thuật phổ biến là đúc rót sáp mất (lost-wax): nặn lõi gần bằng kích cỡ thật, bọc sáp, khắc chi tiết, áo đất sét, nung chảy sáp để lại khoang rỗng, rót đồng. Sau khi bóc áo đất, bề mặt được cạo, khắc tinh, đánh bóng; môi, núm vú, răng đôi khi gắn đồng đỏ hoặc bạc; mắt khảm như tượng đá.
Những nhà điêu khắc Hy Lạp tiêu biểu
Nhiều tượng có chữ ký, cho biết tên tuổi nghệ nhân nổi tiếng ngay lúc sinh thời.
- Phidias: tác giả tượng Athena (khoảng 438 TCN) và Zeus (khoảng 456 TCN) bằng vàng – ngà (chryselephantine), đặt tại Parthenon (Athens) và đền Zeus ở Olympia; tượng Zeus từng là một trong Bảy Kỳ quan cổ đại.
- Polykleitos: ngoài kiệt tác Doryphoros (Người mang giáo), còn viết chuyên luận Kanon về “luật” tỷ lệ.
- Kresilas: chân dung Pericles (khoảng 425 TCN) được sao chép rất nhiều.
- Praxiteles: Aphrodite (khoảng 340 TCN) – tượng nữ khỏa thân toàn thân đầu tiên.
- Kallimachos: được xem là “cha đỉnh đầu cột Corinth” và nổi tiếng với các dáng điệu “đang nhảy” được La Mã ưa chuộng.
Nhiều nghệ nhân làm việc lâu dài tại các thánh địa lớn; xưởng của Phidias ở Olympia đã được khai quật, tìm thấy cả cốc đất của ông, khắc chữ “Ta thuộc về Phidias”. Ở thánh địa còn có đội vệ sinh – đánh bóng tượng đồng giữ sắc đồng đỏ sáng vốn được người Hy Lạp ưa thích (khác với lớp gỉ xanh mà tượng ngày nay thường mang do phong hóa).
BÀI LIÊN QUAN:
Kiệt tác Hy Lạp
Điêu khắc Hy Lạp không chỉ có tượng đứng. Còn có tượng bán thân, phù điêu, bia mộ, đồ đá như perirrhanteria (chậu thanh tẩy đặt trên ba bốn hình nữ), và đặc biệt là điêu khắc kiến trúc trên đầu hồi, dải phù điêu (frieze), ô trang trí (metope) của đền miếu từ cuối thế kỷ 6 TCN.
Trong mảng tượng tròn, nhiều kiệt tác được sao chép rộng rãi thời La Mã – một “cứu tinh” bởi bản gốc Hy Lạp thường mất mát. Tuy nhiên bản sao có hạn chế: thiếu “bàn tay thầy”, đổi chất liệu (đồng thành đá), thậm chí “lai” bộ phận (đặc biệt là đầu).
Tượng đồng nổi bật – đều “được biển cưu mang”:
- Zeus/Poseidon Artemision (khoảng 460–450 TCN): dáng phóng tay gieo sét hoặc phóng đinh ba; một tác phẩm “giao thời” giữa Cổ sơ và Cổ điển – cực kỳ sống động dù tỷ lệ chưa tuyệt đối, nhưng như Boardman mô tả, vừa “đe dọa mãnh liệt”, vừa “tĩnh tại cân bằng”; người xem không nghi ngờ đây là một vị thần vĩ đại.
- Hai chiến binh Riace (khoảng 460–450 TCN): tóc và râu khắc tinh vi, tỷ lệ hoàn hảo, thế đứng như sắp bước khỏi bệ.
Tượng đá nổi bật:
- Diskobolos (Người ném đĩa) – gán cho Myron (khoảng 450 TCN): một trong những tượng được sao chép nhiều nhất; “chụp” đúng khoảnh khắc cơ bắp căng hết đà; bài trí theo một mặt phẳng nhìn (giống phù điêu bỏ nền).
- Nike của Paionios tại Olympia (khoảng 420 TCN): đỉnh cao của “wet look” – vải mỏng áp sát đường cong thân thể; dáng như vừa sà xuống bệ, ngón chân vừa chạm.
Di sản của điêu khắc Hy Lạp
Điêu khắc Hy Lạp đã phá bỏ công thức ước lệ vốn chi phối nhiều nền văn minh, để theo đuổi hình thể lý tưởng của con người. Từ vật chất cứng đờ vô tri, nghệ nhân khắc họa được tư thế, tâm trạng, thần thái – tạo nên những kiệt tác ảnh hưởng sâu rộng đến thời Hellenistic và La Mã, rồi đến các thời đại sau (như Venus de Milo).
Sự chuẩn xác tỷ lệ cơ thể người do nghệ sĩ Hy Lạp kiến tạo vẫn truyền cảm hứng đến các nghệ sĩ đương đại. Những kiệt tác Hy Lạp còn được tham chiếu bởi nghệ sĩ 3D để mô phỏng cơ thể ảo chính xác, thậm chí bởi các tổ chức thể thao để so sánh hình thể vận động viên và phát hiện những bất thường do sử dụng chất cấm (như steroid).
Từ kouros/kore khép nép của thời Cổ sơ đến thần – người sống động của thời Cổ điển, và từ đá – đồng đến vàng – ngà, điêu khắc Hy Lạp đã định hình một ngôn ngữ hình khối mà thế giới nghệ thuật vẫn còn đang trò chuyện cùng nó cho đến hôm nay.
