Nếu bỏ hết luật lệ và chính quyền, đời sống con người sẽ ra sao? Thomas Hobbes nói: hỗn loạn, sợ hãi và xung đột. John Locke lại tin: tự do, bình đẳng và các quyền tự nhiên vẫn tồn tại. Từ cách nhìn “tình trạng tự nhiên” khác nhau, họ vẽ ra hai con đường đối lập về quyền lực nhà nước, tự do cá nhân và khế ước xã hội. Bài này tóm gọn, dễ hiểu, để bạn thấy vì sao cuộc tranh luận xưa ấy vẫn nằm trong tim của chính trị hiện đại.
Hobbes: Trật tự bằng một “Leviathan” quyền lực tuyệt đối
Hobbes bi quan về bản tính con người khi thiếu luật lệ chung. Trong “tình trạng tự nhiên”, theo ông, ai cũng phòng thủ lẫn nhau, tranh giành nguồn lực khan hiếm. Đời sống vì thế “đơn độc, nghèo nàn, tàn bạo, thô lỗ và ngắn ngủi”. Hãy hình dung mỗi người đều làm “cảnh sát cho chính mình”: cảnh giác, nghi ngờ, sẵn sàng bạo lực để giữ miếng ăn, giọt nước.
Từ đó, Hobbes kết luận: chỉ có một quyền lực trung ương thật mạnh—ông gọi là “Leviathan”—mới chấm dứt vòng xoáy bạo lực. Con người “giao nộp” nhiều quyền tự do tự nhiên của mình cho nhà cầm quyền, đổi lấy an ninh và trật tự. Không có quyền lực đủ lớn để đặt luật và cưỡng chế, sẽ chẳng có tài sản “an toàn” nào cả—mọi thứ đều có thể bị cướp đoạt.
Tóm lại, công thức của Hobbes:
- Bản tính khi vô chính phủ: sợ hãi, nghi kỵ, dễ xung đột.
- Thuốc giải: một chính quyền tuyệt đối đủ mạnh để răn đe.
- Mục tiêu trước hết: hòa bình, trật tự, an ninh cho mọi người.
Locke: Chính quyền hạn chế để bảo vệ quyền tự nhiên
Locke nhìn khác. Ông cho rằng ngay cả khi chưa có chính phủ, con người vẫn bình đẳng và có những quyền bẩm sinh—quyền sống, tự do và tài sản. Vô chính phủ (anarchy) không nhất thiết là hỗn loạn; đó đơn giản là chưa có “người cai trị”. Con người, bằng lý trí và thỏa thuận, có thể chung sống, hợp tác, tôn trọng lẫn nhau.
Locke thừa nhận vẫn có tranh chấp, nên người ta lập chính quyền—nhưng chỉ với quyền lực bị giới hạn và được ủy quyền để bảo vệ tốt hơn các quyền tự nhiên, nhất là tài sản. Với Locke, “tài sản” nảy sinh từ lao động: ai “trộn” công sức của mình vào tài nguyên (gieo trồng mảnh đất, dựng căn nhà, đóng chiếc bàn) thì có quyền chính đáng với thành quả ấy. Nhà nước tồn tại để bảo vệ những quyền chính đáng đó, chứ không phải ban phát chúng.
Quan trọng hơn, nếu chính quyền quên mất mục đích được lập ra—xâm phạm quyền sống, tự do, tài sản—người dân có quyền thay đổi hoặc giải tán nó. Từ đây, Locke truyền cảm hứng cho các mô hình dân chủ, nhà nước pháp quyền, bầu cử định kỳ, tam quyền phân lập và cơ chế kiểm soát quyền lực.
Công thức của Locke:
- Bản tính khi vô chính phủ: có thể hợp tác, tôn trọng quyền nhau.
- Thuốc bổ: chính quyền do dân ủy quyền, quyền hạn giới hạn.
- Mục tiêu cốt lõi: bảo vệ quyền sống–tự do–tài sản; chịu trách nhiệm trước dân.
Hai hướng nhìn, một câu hỏi lớn hôm nay
- Nỗi sợ hay niềm tin? Hobbes đặt nền trên sợ hãi và nhu cầu an ninh; Locke đặt nền trên lý trí, lòng tin và quyền tự nhiên.
- Quyền lực tuyệt đối hay bị ràng buộc? Hobbes ưu tiên nhà nước mạnh để dập tắt hỗn loạn; Locke ưu tiên giới hạn quyền lực để không nghiền nát tự do.
- Tài sản là gì? Với Hobbes, quyền sở hữu thực sự chỉ an toàn khi có nhà nước mạnh bảo đảm; với Locke, quyền sở hữu đã nảy sinh từ lao động của cá nhân, nhà nước chỉ là “người gác cổng” bảo vệ.
Trong đời sống chính trị hiện đại, hai mạch tư tưởng này vẫn tranh luận trong mọi quyết sách: ta có nên “hy sinh” một phần tự do vì an ninh không? Đến mức nào thì đủ? Khi nào thì quyền lực cần được trao thêm để giữ trật tự, và khi nào nó phải bị kéo lại để bảo vệ quyền cá nhân?
Nếu bạn nghiêng về Hobbes, bạn sẽ ủng hộ các thiết kế nhà nước tập trung quyền lực mạnh, ưu tiên an ninh, kỷ luật, khả năng cưỡng chế.
Nếu bạn nghiêng về Locke, bạn sẽ muốn thể chế giới hạn quyền lực, đề cao pháp quyền, minh bạch, kiểm soát–đối trọng, và các quyền cá nhân bất khả xâm phạm.
Kết lại, Hobbes giúp ta nhớ: không có trật tự thì tự do chỉ là khẩu hiệu. Locke nhắc ta rằng: không có giới hạn quyền lực thì trật tự dễ trở thành áp bức. Xã hội là cuộc cân bằng khó giữa an ninh và tự do—và chính từ nhịp kéo–đẩy giữa Hobbes và Locke, các nền dân chủ hiện đại tìm ra quỹ đạo của mình.
