Một trong những cuốn sách hấp dẫn nhất mà tôi đọc được năm nay là A Little Learning: A Victorian Childhood (Một chút học hành: Tuổi thơ Victoria) của tiểu thuyết gia Winifred Peck (1882–1962). Nhìn lại từ thập niên 1950, Peck kể về quá trình học tập của mình tại nhiều ngôi trường khác nhau trong những thập niên cuối thế kỷ 19 – thời điểm mà cơ hội dành cho phụ nữ cũng như quan niệm về việc giáo dục con gái thay đổi vô cùng nhanh chóng.
Dù sinh ra trong một gia đình trí thức thành đạt (cha bà là giám mục), trải nghiệm giáo dục của Peck phản ánh rõ những giới hạn giới tính của thời đó. Một số trường bà theo học vẫn mang nặng tư tưởng thời Victoria sớm, coi phụ nữ chỉ nên trở thành những bà vợ đoan trang, bà mẹ dịu hiền. Nhưng một số khác, cấp tiến hơn, đã bắt đầu trao cho nữ sinh nền học vấn ngang bằng với nam giới và chuẩn bị cho họ sự nghiệp ngoài xã hội. Thật đáng kinh ngạc khi thấy chỉ trong hơn một thế kỷ, vị thế phụ nữ đã thay đổi nhiều đến thế. Peck rất ý thức được cuộc cách mạng mà thế hệ bà đã chứng kiến.
Một cụm từ Peck dùng khi nhớ lại buổi học giáo lý đầu đời của mình khiến tôi chú ý: bà mô tả nhận thức tôn giáo thuở bé như một “thế giới pha lê trẻ thơ trong một trung tâm an toàn của trung địa”. “Trung địa” – ngày nay gắn liền với J.R.R. Tolkien – thực ra được Peck dùng nhiều lần trong các tiểu thuyết của bà. Là một người trưởng thành trong bối cảnh cuối thời Victoria, vậy cụm từ này gợi cho bà điều gì?
Nguồn gốc của “Middle Earth”
“Middle earth” bắt nguồn từ từ Anglo-Saxon middangeard. Thành tố thứ hai, geard, không có nghĩa là “đất” (earth), mà là một khu vực được bao quanh, tương tự từ hiện đại “yard”. Nó gần gũi với Midgard trong thần thoại Bắc Âu – tức “vùng bao quanh ở giữa”, nơi con người sinh sống, phân biệt với Asgard (cõi của chư thần) và Utgard (vùng xa xôi nơi khổng lồ cư trú).
Có lẽ trong Anglo-Saxon, từ này cũng mang ý nghĩa vũ trụ luận tương tự, nhưng về sau được đưa vào thế giới quan Kitô giáo và xuất hiện phổ biến trong tiếng Anh cổ và trung đại. Qua thời gian, geard được thay thế bằng earth. Nếu bạn hỏi một người Anh trung đại “middle earth” là gì, họ có lẽ chỉ trả lời đơn giản: “thế giới này, nơi chúng ta sống”. Trong nhiều văn bản, cách dùng này nghe rất đời thường. Một truyện tình lãng mạn thế kỷ 14 về Alexander Đại đế chẳng hạn, viết một cách thản nhiên rằng những người học thức “đã chia trung địa này thành ba vùng: châu Âu, châu Phi và châu Á”.
“Ở giữa” cái gì?
“Trung địa” ở giữa điều gì? Ý niệm ở đây là thế giới của chúng ta nằm giữa những cõi vô hình khác. Có thể là giữa thiên đường và địa ngục, nhưng cũng có thể hiểu theo không gian vật lý: “trung địa” không phải bầu trời xa thẳm, cũng không phải vực sâu bí mật dưới lòng đất, mà là khoảng không ở giữa – nơi con người có thể nhìn thấy bằng mắt thường.
Sau thời trung đại, cụm từ này mang nghĩa khác, gắn nhiều hơn với niềm tin về tiên và ma quỷ. Nó gợi ra thế giới loài người dưới góc nhìn của sinh linh phi nhân loại. Trong vở The Merry Wives of Windsor, một nhân vật giả làm tiên đã kêu lên (về Falstaff): “Ta ngửi thấy mùi một người của trung địa!”
Cách dùng này đặc biệt phổ biến ở Scotland. Hồ sơ các vụ xét xử phù thủy thời cận đại kể rằng có những người trần bị “bắt đi khỏi trung địa” để sống nơi tiên giới. Người có “con mắt thứ hai” – khả năng nhìn xa – được cho là có thể thấy tiên chen lẫn với “người trung địa” ngay bên cạnh những con người hoàn toàn không hay biết.
Từ Walter Scott đến Tolkien
Đầu thế kỷ 19, Sir Walter Scott đã phổ biến cách dùng này khi thường xuyên gọi “middle earth” là thế giới loài người, đối lập với xứ tiên. Qua những tác phẩm được yêu thích rộng rãi của Scott, trẻ em thời Victoria – như Winifred Peck – có thể học cách nghĩ về mình như “cư dân của trung địa”: sống trong một thế giới tưởng chừng bình thường, nhưng biên giới lại luôn mở với các cõi linh thiêng khác.
A Little Learning xuất bản năm 1952. Hai năm sau, phần đầu của The Lord of the Rings ra mắt, và từ đó không ai có thể nhắc tới “middle earth” mà không nghĩ ngay tới hobbit.
Thế nhưng, “trung địa” không phải là một xứ sở hư cấu; đó chính là thế giới chúng ta, nhìn từ một góc độ khác. Một trong những đặc điểm then chốt của nó là – không giống thiên đàng, địa ngục hay tiên giới – nó luôn luôn biến đổi. Như một thi sĩ thế kỷ 12 từng viết: “Mọi sự vật nơi trung địa này đều không ngừng xoay vần và đổi thay.” Phụ nữ thuộc thế hệ của Winifred Peck hẳn là những người hiểu rõ điều ấy hơn ai hết.
