Amun (còn gọi là Amon, Ammon, Amen, hay Amun-Ra) được tôn sùng như vị thần Mặt Trời và không khí trong nền văn minh Ai Cập cổ. Ông là một trong những vị thần quan trọng nhất, có sức ảnh hưởng vượt bậc suốt nhiều thế kỷ. Vai trò của Amun vô cùng to lớn, không chỉ dừng lại ở việc đại diện cho ánh sáng, mà còn mở rộng sang khía cạnh bảo trợ vương quyền, chiến tranh, sinh sôi và cội nguồn thần thánh.
Gốc tích thần Amun
Amun lần đầu tiên được nhắc đến trong các văn bản Kim Tự Tháp (khoảng năm 2400–2300 TCN) như một vị thần địa phương ở Thebes (tên Ai Cập cổ là Waset). Vào thời điểm đó, ông xuất hiện cùng với người phối ngẫu Amaunet trong bối cảnh thành Thebes tôn vinh thần chiến tranh Montu và thần sáng tạo Atum (còn gọi là Ra). Montu giữ vai trò phò trợ, bảo vệ thành phố nhờ sức mạnh quân sự, còn Atum được tôn vinh là vị thần tự sinh, trồi lên từ hỗn mang nguyên thủy để hình thành vũ trụ.
Thời kỳ này, Amun chỉ đóng vai trò khiêm tốn như một vị thần sinh sản, gắn với vị thần nữ Amaunet, cũng nằm trong nhóm tám vị thần nguyên thủy gọi là Ogdoad. Bốn cặp nam–nữ của Ogdoad đại diện cho những khái niệm trừu tượng về bóng tối, nước, vô tận và sự ẩn giấu. Trong số đó, Amun mang hàm ý “điều bí ẩn” hay “sự ẩn giấu”. Chính vì thế, Amun có khoảng trống để mọi người tự do định nghĩa, liên kết ông với bất kỳ khía cạnh nào của cuộc sống mà họ cho rằng cần đến yếu tố bí ẩn hay vô hình.
Trong giai đoạn khoảng năm 1800 TCN, người Hyksos – được cho là đến từ Levant – định cư tại Ai Cập và dần kiểm soát vùng Hạ Ai Cập (phía bắc). Đây là Thời kỳ Chuyển tiếp Thứ hai (khoảng 1782–1570 TCN), khi triều đình ở Thebes trở nên lép vế. Tuy nhiên, đến khoảng năm 1570 TCN, hoàng tử Ahmose I đánh đuổi người Hyksos, khôi phục lại quyền lực cho Thebes. Thời Trung Vương Quốc (2040–1782 TCN) đã chứng kiến sự vươn lên chậm mà chắc của Amun, khiến ông trở thành một trong những thần chủ chốt của bộ ba Thebes: Amun – thần nam, Mut – thần nữ phối ngẫu (thay thế Amaunet) và Khonsu – thần Mặt Trăng. Khi Ahmose I chiến thắng người Hyksos và đền ơn cho sức mạnh thần thánh, ông quy công lao cho Amun và liên kết Amun với các thuộc tính của Ra, vốn là vị thần Mặt Trời rất phổ biến. Nhờ tính “mờ ảo” và không gắn với hiện tượng tự nhiên rõ ràng, Amun dễ dàng hấp thụ mọi chức năng mà dân chúng cũng như vương quyền Ai Cập mong muốn từ thần linh.
Đặc trưng
Trong nghệ thuật, Amun thường được thể hiện là người đàn ông có râu, đội mũ lông vũ kép (hai chùm lông cao) hoặc mang đầu cừu, hay là hình ảnh con cừu toàn thân. Biểu tượng con cừu gắn với chức năng sinh sản của Amun trong vai trò Amun-Min, vay mượn từ thần Min. Mặt khác, tên gọi của ông – “Đấng Ẩn Giấu” – nói lên thần tính vô hình, khó nắm bắt. Đây là nét đặc thù khiến Amun khác biệt so với nhiều vị thần khác của Ai Cập cổ đại, vốn gắn với hiện tượng thiên nhiên cụ thể.
Amun được xem là vị thần ôm trọn mọi khía cạnh của vũ trụ, trở thành “Chúa Tể của Muôn Loài.” Ở thời Tân Vương Quốc (1570–1069 TCN), ông hợp nhất với Ra, được gọi là Amun-Ra, trở thành “vị thần tạo hóa” hùng mạnh. Trong dạng kết hợp ấy, Amun vừa đại diện cho yếu tố vô hình (như gió – người ta không thấy nhưng cảm nhận được), vừa biểu thị mặt hữu hình của Mặt Trời – nguồn sống của vũ trụ.
Vị thế trong chư thần Ai Cập
Sau khi Amun được đề cao trong thời Tân Vương Quốc, ông lần lượt kế thừa danh hiệu “Đấng Tự Sinh” và “Vua của Các Vị Thần.” Chức năng này một phần kế thừa từ thần Ra và thần Atum ở Heliopolis. Tuy Amun hấp thụ nhiều thuộc tính của Atum, thần Atum vẫn được người dân tiếp tục vinh danh riêng. Sự kết hợp giữa Amun với Ra và Atum khiến Amun-Ra trở thành vị thần bao trùm, cai quản vô số mặt của đời sống: từ gió, nước, ánh sáng, sinh sản cho đến chiến tranh.
Vì vậy, tôn giáo Ai Cập vào thời hoàng kim của Amun mang hơi hướng gần như độc thần. Nhà nghiên cứu Richard H. Wilkinson cho rằng Ai Cập lúc ấy “gần như chuyển thành một dạng độc thần” với Amun là trung tâm. Từ đó, tầm ảnh hưởng bao trùm của Amun cũng là điều khiến pharaoh Akhenaten (vốn là Amenhotep IV) sau này muốn hạn chế quyền lực giáo sĩ Amun. Tầng lớp giáo sĩ nắm trong tay nhiều đất đai, tài sản, dần lấn át hoàng gia.
Tín ngưỡng Amun
Việc Amun được sùng bái và dần trở thành “Đấng giàu danh xưng” (Amun asha renu) phản ánh tham vọng bao trọn muôn mặt của ông. Theo thời gian, người ta gọi Amun bằng nhiều tên gọi khác nhau: “Vị Thần Ẩn Giấu,” “Đấng Tạo Hóa,” “Đấng Sinh Sôi,” “Vua của Các Vị Thần,” và còn kết hợp với chiến thần Montu để mang thêm sức mạnh phò trợ trên chiến trường. Qua thời Tân Vương Quốc, tín ngưỡng Amun nổi lên mạnh mẽ, thể hiện qua các công trình vĩ đại. Đền Karnak ở Thebes – nơi thờ chính của Amun – là công trình tôn giáo lớn nhất từng được xây dựng thời cổ đại. Đền này nối liền với khu vực thánh địa ở Luxor, tạo nên một quần thể đồ sộ thờ bộ ba Amun, Mut, và Khonsu.
Đáng chú ý là con thuyền thiêng của Amun (Userhetamon, nghĩa là “Vầng Trán Hùng Mạnh Của Amun”) được pharaoh Ahmose I dâng kính. Thuyền này được phủ vàng từ mạn nước đổ lên và trang trí lộng lẫy với vô số chi tiết tỉ mỉ, tượng trưng cho quyền năng tối cao của thần. Con thuyền sẽ rời đền Karnak đến đền Luxor vào dịp Lễ Opet – dịp linh thiêng để Amun “vi hành,” kết nối cùng dân chúng. Trong Lễ “Lung Linh Ở Thung Lũng” (The Beautiful Feast of the Valley), thuyền của bộ ba Amun – Mut – Khonsu vượt sông Nile để tưởng niệm người đã khuất, mang hy vọng tái sinh cho họ. Lúc không sử dụng, thuyền thiêng được đặt trong đền riêng ở Thebes, hàng năm đều được tân trang.
Tầng lớp tư tế
Cùng với sự sùng bái Amun, tầng lớp tư tế phục vụ Amun ngày càng tích tụ quyền lực. Đến thời Amenhotep III (1386–1353 TCN), họ sở hữu nhiều đất đai và của cải ngang ngửa, thậm chí hơn cả pharaoh. Amenhotep III từng cố gắng giới hạn quyền lực giáo sĩ Amun nhưng không mấy hiệu quả. Ông khuyến khích thờ tụng thần Aten song song với Amun, nhưng thực chất, Aten cũng được xem như một khía cạnh của chính Amun – Ra, bởi Aten vốn là biểu tượng đĩa Mặt Trời, gắn với thiên tính của Ra.
Khi Amenhotep III qua đời, con trai ông lên nối ngôi, lấy hiệu Amenhotep IV (sau đổi thành Akhenaten). Lúc đầu, Akhenaten vẫn duy trì nếp cũ của cha, nhưng dần dần ông tiến hành cải tổ tôn giáo lớn: đề cao Aten như “vị thần độc tôn,” đóng cửa các đền, đình chỉ việc thờ cúng Amun (và các thần khác). Một lý do quan trọng được cho là nhằm triệt hạ sức mạnh tầng lớp tư tế Amun giàu có và đầy thế lực ở Thebes. Thủ phủ Thebes bị hắt hủi, thay bằng kinh đô mới Akhetaten (còn gọi Amarna). Người dân vốn quen thuộc với hệ thống đa thần cũ bị ép theo “tôn giáo một thần,” khiến đời sống tín ngưỡng và xã hội đảo lộn sâu sắc.
Cuộc cải tổ của Akhenaten
Sau khi Akhenaten qua đời năm 1336 TCN, con trai ông là Tutankhaten lên ngôi, đổi tên thành Tutankhamun (1336–1327 TCN), đồng thời khôi phục lại tôn giáo cổ, mở cửa các đền và trả lại ảnh tượng cho các vị thần. Thebes trở lại thế “kinh đô tôn giáo” chủ đạo. Tướng Horemheb (1320–1292 TCN) sau đó lên nắm quyền, xóa bỏ dấu vết di sản của Akhenaten. Ông phục hồi hoàn toàn vị thế cho Amun, tiếp tục nâng cao quyền lực của tầng lớp tư tế tại Thebes.
Trong giai đoạn này, có giả thuyết rằng phong trào thờ Aten vẫn âm ỉ. Một số học giả còn cho rằng Moses (trong Kinh Thánh) có thể từng là tư tế của Aten, dẫn đoàn dân rời khỏi Ai Cập để tìm một vùng đất thực hành độc thần. Đây chỉ là phỏng đoán do Sigmund Freud đề xướng trong tác phẩm “Moses and Monotheism,” nhưng cho thấy ảnh hưởng của quá trình độc thần hóa tôn giáo Ai Cập cuối thời Akhenaten.
Amun trong giai đoạn Ai Cập suy tàn
Sau khi Horemheb qua đời, tín ngưỡng Amun tiếp tục phồn thịnh. Thời kỳ Hậu Tân Vương Quốc, giáo sĩ Amun nắm quyền cai trị Thượng Ai Cập từ Thebes, và chính sự vươn lên quá mạnh của họ được xem là một tác nhân dẫn đến sự sụp đổ tổng thể của Tân Vương Quốc. Dù bước sang thời kỳ Chuyển tiếp Thứ ba (1069–525 TCN), Amun vẫn còn được tôn sùng, song tín ngưỡng thần Isis bắt đầu chiếm ưu thế ở nhiều nơi.
Triều đình cũng có truyền thống phong các nữ vương thuộc hoàng tộc làm “Vợ Thần Amun” (God’s Wife of Amun), đảm nhiệm nghi lễ, góp phần củng cố uy quyền của triều đại. Danh hiệu này đã có từ trước thời Ahmose I nhưng được ông nâng tầm quan trọng. Đến vương triều của các pharaoh Nubia (Vương triều thứ 25), việc thờ Amun lại càng phát triển mạnh, do người Nubia (tức Kush) coi Amun là vị thần trung tâm. Khi người Assyria tấn công và cướp phá Thebes năm 666 TCN, Amun vẫn được thờ phụng rộng khắp. Trong dân gian, Amun được xem là vị thần của dân thường, sẵn sàng lắng nghe người nghèo khổ. Người ta gọi ông là “Vizier của kẻ hèn yếu,” “Đấng lắng nghe lời cầu nguyện của kẻ nghèo,” và “Amun của Những Chuyến Đi” bảo hộ lữ khách.
Hơn thế nữa, Amun còn đóng vai trò hợp thức hóa quyền lực hoàng gia. Nữ hoàng Hatshepsut (1479–1458 TCN) từng rao truyền rằng Amun là cha của bà để khẳng định tính chính danh. Về sau, Alexander Đại đế cũng đến thăm ốc đảo Siwa, tự xưng là con của thần Zeus-Ammon (phiên bản Amun của người Hy Lạp). Hình ảnh Zeus-Ammon thường là một vị thần râu rậm với cặp sừng cừu, đại diện cho sức mạnh nam tính và phồn thực. Người La Mã tiếp nhận Zeus-Ammon, gọi là Jupiter-Ammon, tiếp tục thờ cúng vì những đặc điểm tương tự.
Dẫu có lúc bị lu mờ sau này do thần Isis lên ngôi “nữ thần phổ biến,” Amun vẫn được dân Thebes tôn kính. Thậm chí khi Thebes suy tàn, đền đài hoang phế, nhiều khu vực vẫn tiếp tục dành riêng lễ nghi cho ông, đặc biệt là Kush (Sudan ngày nay). Thời vương quốc Meroe, các tư tế Amun tích lũy quyền hành lớn đến nỗi họ có thể can thiệp vào việc chỉ định và truất ngôi vua. Vị vua Ergamenes của Meroe (khoảng năm 285 TCN) từng ra tay sát hại các tư tế Amun để thoát khỏi sự chi phối của họ, tách Meroe khỏi Ai Cập. Tuy nhiên, dù vậy, Amun vẫn duy trì được sức sống lâu dài trên khắp khu vực.
Cuối cùng, khi thế giới cổ đại bước sang thời kỳ cổ điển (khoảng thế kỷ thứ V CN), các tôn giáo truyền thống dần nhường chỗ cho Thiên Chúa giáo. Giống như nhiều thần linh khác của Ai Cập, Amun bị lu mờ trước làn sóng tín ngưỡng mới. Song di sản về một vị thần đã là cốt lõi của tôn giáo, chính trị và văn hóa Ai Cập vẫn luôn để lại ấn tượng sâu đậm trong kho tàng lịch sử người Ai Cập cũng như nhân loại.
Tóm lại
Amun, từ một thần địa phương khiêm tốn ở Thebes, đã không ngừng lan tỏa uy quyền, vươn lên thành vị thần tối cao bao trùm, nuôi dưỡng cả vũ trụ và loài người. Dấu ấn rực rỡ của Amun không chỉ thể hiện qua các đền đài hùng vĩ, mà còn đi vào huyền thoại về cách con người quần tụ, xây đắp nền văn minh phồn thịnh bên bờ sông Nile. Chính sức sống bền bỉ đó biến Amun thành một tượng đài phi thời gian trong lịch sử tôn giáo thế giới.
