Apollo là vị thần Hy Lạp gắn liền với cây cung, âm nhạc và thuật tiên tri. Ông được xem là hiện thân của tuổi trẻ và vẻ đẹp, nguồn sống và sự chữa lành, người bảo trợ cho nghệ thuật, sáng rực và đầy quyền năng như mặt trời. Có lẽ Apollo là vị thần được yêu mến nhất trong toàn bộ các thần Hy Lạp. Ông được tôn thờ tại Delphi và Delos – hai trong số những trung tâm tôn giáo nổi tiếng nhất của Hy Lạp.
Apollo là con trai của Zeus và Leto, em song sinh của Artemis. Ông sinh ra trên đảo Delos (theo Thần phả của Hesiod, ông xuất hiện với một thanh gươm vàng trong tay). Vì sợ sự trả thù của Hera – vợ Zeus, mẹ ông đã chọn hòn đảo khô cằn và hoang vắng này làm nơi lánh nạn an toàn nhất. Truyền thuyết kể rằng ngay khi nếm giọt tiên dược ambrosia đầu tiên, Apollo lập tức biến thành người trưởng thành. Hephaistos – thợ rèn vĩ đại của đỉnh Olympus – đã trao cho ông cây cung thần thoại.
Giống như nhiều vị thần lớn khác, Apollo có nhiều con. Nổi tiếng nhất là Orpheus (người thừa hưởng tài năng âm nhạc và trở thành bậc thầy đàn lia), Asclepius (được Apollo truyền dạy y thuật và trở thành thần chữa bệnh), và theo bi kịch gia Euripides thế kỷ 5 TCN, là Ion, một vị anh hùng.
Apollo còn nhận được cây đàn lia từ người em cùng cha khác mẹ tinh nghịch – Hermes, vị thần sứ giả.
THEO DÕI BLOG LỊCH SỬ
Apollo trong thần thoại
Trong Iliad của Homer, Apollo là một nhân vật quan trọng, đứng về phía người Troia. Ông thường giúp các anh hùng Hector, Aeneas và Glaukos, nhiều lần can thiệp để cứu mạng họ. Apollo cũng gieo dịch bệnh xuống quân Hy Lạp, dẫn toàn quân Troia (cầm theo chiếc khiên Aegis đáng sợ của Zeus) phá hủy tường lũy trại Hy Lạp, và đặc biệt là hướng mũi tên của Paris trúng gót Achilles, hạ gục vị anh hùng tưởng chừng bất khả chiến bại.
Homer và Hesiod thường gọi Apollo là “người bắn xa” (far-shooter), “người hành động từ xa” (far-worker), “người khích động quân đội” (rouser of armies), và “Phoebus Apollo” (Apollo rực sáng).
Khác với Zeus – người từng lật đổ cha mình, Apollo luôn là người con hiếu thuận, chưa từng toan giành ngôi. Tuy nhiên, có lần ông bất hòa sâu sắc với Zeus khi thần sấm giết Asclepius vì đã dùng y thuật làm một người phàm sống lại. Để trả thù, Apollo giết các Cyclops – những gã khổng lồ một mắt rèn vũ khí cho Zeus. Vì hành động này, Apollo bị phạt phải xuống trần một năm, phục vụ khiêm nhường cho vua Admetus ở Therae, chăn cừu cho nhà vua.
Câu chuyện nổi tiếng khác là khi Hermes còn là một đứa bé, đã ăn trộm đàn bò thiêng của Apollo. Để xóa bỏ hiềm khích, Hermes trao cho Apollo cây đàn lia do chính mình sáng tạo từ mai rùa – nhạc cụ gắn liền với tên tuổi vị thần ánh sáng.
Mặt tối của Apollo
Dù là vị thần âm nhạc và ánh sáng, Apollo cũng có một mặt tối, gắn với bệnh dịch và sự trừng phạt. Nổi tiếng nhất là câu chuyện ông cùng Artemis giết sáu (hoặc bảy) người con trai của Niobe vì bà dám khoe khoang mình sinh nhiều con hơn Leto.
Một nạn nhân khác là Marsyas, thần rừng dám thách thức Apollo trong âm nhạc. Khi Muses phán Apollo thắng, ông đã lột da Marsyas treo lên cây thông để trừng phạt sự ngạo mạn. Câu chuyện này được coi như phép ẩn dụ: âm nhạc trật tự, chuẩn mực của đàn lia Apollo thắng thế trước âm nhạc hoang dã, hỗn loạn từ sáo của Marsyas. Apollo còn đánh bại thần Pan trong một cuộc thi khác do vua Midas chấm, và từ đó trở thành “bậc thầy âm nhạc” không ai sánh nổi ở Hy Lạp.
Những biểu tượng gắn với Apollo
Các vật thường đi kèm Apollo gồm có:
- Cung bạc – biểu tượng tài thiện xạ.
- Đàn lia (kithara) – biểu tượng tài năng âm nhạc và vai trò lãnh đạo dàn hợp xướng của 9 nữ thần Muse.
- Cành nguyệt quế – gắn với chuyện nàng Daphne bị hóa thành cây nguyệt quế khi chạy trốn tình yêu của Apollo.
- Omphalos – hòn đá thiêng ở Delphi, biểu tượng “rốn của thế giới”.
- Cây cọ – nơi Leto đã bám lấy khi sinh ra Apollo.
Apollo được yêu mến phần lớn vì ông gắn với nhiều khía cạnh tích cực của đời sống con người: âm nhạc, thơ ca, sự thanh lọc, chữa bệnh và y học. Ông cũng tượng trưng cho sự điều độ, khác hẳn Dionysos – thần của say sưa và phóng túng. Trong gia đình, người Hy Lạp thường dựng trụ Apollo Agyieus trước cửa để xua đuổi tà khí, còn ở quy mô thành phố, Apollo Propylaios bảo hộ các cổng thành.
Apollo cũng giám sát các nghi lễ trưởng thành của thanh niên Hy Lạp khi gia nhập cộng đồng công dân và trở thành chiến binh, với những nghi thức như cắt tóc dâng lên thần, hoặc các cuộc thi thể thao – võ nghệ.
Các nơi thờ phụng Apollo
Đền thờ Apollo có mặt khắp Hy Lạp: ở Delos, Rhodes, Ptoion, Claros… Một số dấu tích nổi bật còn lại gồm: cổng đá khổng lồ ở Naxos (thế kỷ 6 TCN), bảy cột Doric ở Corinth (550–530 TCN), ngôi đền lớn thứ tư Hy Lạp ở Didyma (thế kỷ 4 TCN, Thổ Nhĩ Kỳ), và ngôi đền thế kỷ 2 SCN ở Side (Thổ Nhĩ Kỳ) với hàng cột tráng lệ đã được phục dựng.
Quan trọng nhất là điện thờ Apollo tại Delphi, nơi có sấm ngôn Delphi – thánh địa tiên tri lớn nhất của Hy Lạp. Truyền thuyết kể rằng Apollo lập ra nơi này sau khi giết con rồng Python. Để tưởng niệm, người Hy Lạp tổ chức Thế vận hội Pythia, trao vòng nguyệt quế và chân đèn ba chân (tripod) cho người chiến thắng. Delphi có tới 30 kho báu do các thành bang dựng lên, cho thấy sức ảnh hưởng rộng khắp của thần.
Dù vị trí khó tiếp cận và chỉ mở cửa vào mùa hè, sấm ngôn Delphi đã nổi tiếng từ thế kỷ 8 TCN. Lời tiên tri thường mơ hồ, khiến nhiều người hành hương phải đem về, nhờ thầy giải nghĩa thêm (có thu phí). Nhưng cuối cùng, như nhà sử học B. Graziosi viết, “những lời sấm truyền của Apollo, dù khó hiểu, luôn được coi là sự thật – ngay cả khi ý nghĩa chỉ hiện ra sau khi sự kiện đã diễn ra.”
Apollo trong nghệ thuật
Apollo xuất hiện rất nhiều trong nghệ thuật Hy Lạp, hầu hết được khắc họa như một chàng trai trẻ đẹp, không râu, cầm đàn lia hoặc cung bạc. Những biểu tượng quen thuộc khác gồm tripod bằng đồng (dấu hiệu của sấm ngôn Delphi), con nai (liên quan đến cuộc tranh chấp với Hercules), cùng ống đựng tên. Ông đôi khi còn được khắc họa cưỡi cỗ xe do sư tử hoặc thiên nga kéo.
Một trong những hình ảnh nổi tiếng nhất là tượng Apollo trên trán tây đền Zeus ở Olympia (khoảng 460 TCN), nơi ông trong tư thế uy nghi lập lại trật tự trong trận chiến giữa người Lapith và nhân mã. Một ví dụ khác là phù điêu đá cẩm thạch thế kỷ 2 SCN từ Piraeus, khắc họa Apollo trẻ trung với mái tóc dài.
Hình ảnh Apollo cũng xuất hiện trên tiền xu Hy Lạp, như đồng tetradrachm bạc ở Catane (Sicilia, thế kỷ 5 TCN) hay đồng vàng stater của Philip II xứ Macedonia.
Người La Mã và cả người Etruscan cũng say mê thần Apollo. Bức tượng Apollo Belvedere (thế kỷ 2 SCN, hiện trưng bày ở Vatican) là bản sao từ tác phẩm đồng của Leochares (thế kỷ 4 TCN). Trong khi đó, người Etruscan có tác phẩm nổi tiếng Apollo of Veii (cuối thế kỷ 6 TCN), tượng đất nung miêu tả vị thần sải bước, từng đứng trên nóc một ngôi đền.
